Сенатнинг матбуот хизмати хабар беришича, Ўзбекистон Олий Мажлиси Сенати 2025 йил 30 апрель куни ялпи мажлисда тамаки маҳсулотларининг айрим турлари, тамаки ва никотин истеъмоли учун мўлжалланган қурилмалар айланмасини тартибга солишни кучайтиришга қаратилган қонунга ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш ҳақидаги қонунни маъқуллади.
«Сўнгги йилларда мамлакатга янги турдаги тамаки ва никотин маҳсулотлари, жумладан, никотинни етказиб беришнинг электрон тизимлари, электрон сигареталар ва улар учун суюқликларнинг ноқонуний олиб кирилиши ва айланмаси ҳолатлари кўпайди. Бу эса аҳоли, айниқса, болалар ва ёшлар орасида ушбу маҳсулотларни истеъмол қилишнинг ўсишига олиб келмоқда», — дейилади хабарда.
Қонун 6 моддадан иборат бўлиб, унда Жиноят кодекси, Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекс ва «Алкоголь ва тамаки маҳсулотларини тарқатиш ва истеъмол қилишни чеклаш тўғрисида»ги қонунда ўзгартиш ва қўшимчалар назарда тутилган.
Ҳужжатда никотинни етказиб беришнинг электрон тизимлари, жумладан, электрон сигареталар (вейплар) ва улар учун суюқликларнинг айланмаси (ишлаб чиқариш, тайёрлаш, сақлаш, ташиш, Ўзбекистон ҳудудига олиб кириш ва олиб чиқиш) тақиқланиши белгиланган. Аввалроқ маълум қилинишича, гап фақат вейплар ҳақида борган. Тамакини қиздириш тизимлари (масалан, Iqos, Glo, Ploom) бундан мустасно.
Никотинни етказиб бериш қурилмалари (вейплар, электрон сигареталар) ва тамакини қиздириш тизимлари (heated tobacco products, HTP) ўртасидаги фарқ — уларнинг ишлаш тамойили ва ишлатиладиган моддада. Биринчиси — никотин (ва баъзан хушбўй моддалар, глицерин, пропиленгликол ва бошқалар) сақловчи суюқликни парлантирувчи қурилмалар. Тамакини қиздириш тизимлари эса табиий тамакини ёқмасдан, фақат қиздириб, никотинли аэрозоль ҳосил қилувчи қурилма.
Вейплар ва тамакини қиздириш тизимлари солиштирмаси
| Параметр | Электрон сигареталар / Вейплар (тақиқланган) | Тамакини қиздириш тизимлари (HTP) (тақиқланмаган) |
|---|---|---|
| Ишлатиладиган модда | Никотинли суюқлик (хушбўй моддалар, пропиленгликол, глицерин) | Махсус стиклардаги ҳақиқий тамаки |
| Ишлаш тамойили | Суюқлик қиздирилади ва пар сифатида нафас орқали истеъмол қилинади | Тамаки қиздирилади (ёқилмайди), аэрозоль ҳосил бўлади |
| Қиздириш ҳарорати | 150–250°C | 250–350°C (одатий сигарета ёнишида ~600°C) |
| Тутун мавжудлиги | Йўқ — пар (ёниш маҳсулотисиз аэрозоль) | Йўқ — қиздирилган тамакидан аэрозоль |
| Асосий таъсир | Пар орқали никотинни ўпкага етказиш | Тамакидан ҳосил бўлган аэрозоль орқали никотинни етказиш |
| Никотин тури | Синтетик ёки суюқ ҳолдаги экстрагент | Табиий никотин, тамаки таркибида |
| Ускуналар мисоли | JUUL, Elf Bar, HQD, Voopoo, Puff Bar | IQOS, glo, Ploom |
| Назорат тури | Кўпинча никотинни етказувчи электрон қурилма сифатида таснифланади | Кўпинча тамаки маҳсулоти сифатида тартибга солинади |
Нима рухсат этилган ва нима тақиқланади
Рухсат этилган тамаки маҳсулотлари:
- Сигареталар — саноатда ишлаб чиқарилган одатий тамаки маҳсулотлари;
- Самокрутка / папиросалар — қўлда тайёрланган сигареталар;
- Сигара ва сигариллар — юқори тамаки миқдорига эга маҳсулотлар;
- Чекиш учун трубка — анъанавий тамаки чекиш қурилмаси;
- Кальян — сув орқали тамаки чекиш қурилмаси;
- Тамакини қиздириш тизими (масалан, IQOS) — аэрозолб ҳосил қилиш учун тамакини қиздиради;
- Стиктер (масалан, HEETS) — тамакини қиздириш тизимларида ишлатиладиган махсус стиклар;
- Нос — оғиз бўшлиғида сақланадиган тамаки маҳсулоти (Ўзбекистонда рухсат этилган, аммо айрим давлатларда тақиқланган).
Қонун билан тақиқланиши таклиф этилаётган маҳсулотлар:
- Корпусли вейплар / модлар — никотинли суюқлик билан тўлдириладиган қурилмалар;
- Вейп суюқликлари флаконлари (ICE FLAIR ва бошқалар) — никотин ва хушбўй моддалар сақлайди. Вейпларни қайта тўлдириш учун ишлатилади;
- Электрон трубка — одатий трубкага ўхшаш, лекин электрон парлантириш тизимига эга;
- JUUL ва шунга ўхшаш картриджли қурилмалар — никотин етказувчи тизимлар;
- Бир марта ишлатиладиган электрон сигареталар (масалан, HQD, MASKKING) — тайёр ва хушбўй турда;
- Тизим ости қурилмалари (масалан, Zero) — қайта тўлдириладиган кичик қурилмалар;
- Никотинли ёстиқчалар (масалан, VELO) — тамакисиз, лекин никотинли;
- Снюс (Snus) — майдаланган, нам тамаки.
Жавобгарлик
Шунингдек, никотин истеъмоли учун мўлжалланган ноанъанавий маҳсулотлар, жумладан электрон сигареталарни ноқонуний айланмаси учун жавобгарлик белгиланмоқда.
Маъмурий жавобгарлик — ҳуқуқбузарлик объектини мусодара қилиш ва 37,5 млн сўмдан 75 млн сўмгача жарима солишни назарда тутади.
Жиноий жавобгарлик — маъмурий жазодан сўнг қайта содир этилган ҳолатда 150 млн сўмдан 225 млн сўмгача жарима, ёки 3 йилгача мажбурий меҳнат ёки 5 йилгача озодликдан маҳрум қилиш. Оғирлаштирувчи ҳолатларда (катта миқдорда, такроран, гуруҳ бўлиб, хизмат мавқеи ёки ҳомийликдан фойдаланган ҳолда) — 12 йилгача озодликдан маҳрум қилиш кўзда тутилган.
Қонунга кўра, қайд этилган маҳсулотларни ихтиёрий равишда топшириб, органларга маълум қилган шахслар жавобгарликдан озод этилади.
Шунингдек, тамакини қиздириш тизимларининг ноқонуний айланмаси учун ҳам маъмурий ва жиноий жавобгарлик белгиланмоқда.
Тамаки маҳсулотларини улгуржи савдо қилиш учун ваколатли давлат органига, чакана савдо учун эса солиқ органларига хабарнома тақдим этиш талаб этилади.
Сенат раиси Танзила Нарбаева таъкидлашича, мазкур қонун аҳоли, айниқса ёшлар соғлиғини ҳимоя қилиш, келажак авлод ва атроф-муҳитни асраш мақсадида ишлаб чиқилган.
«Соғлом турмуш тарзини шакллантириш ва миллат генофондини сақлаш бугунги кунда энг долзарб вазифалардан бири ҳисобланади. Электрон сигареталарни тақиқлаш „қора бозор“ пайдо бўлишига олиб келиши мумкин. Бу муаммони ҳам ҳал қилиш зарур. Ёшлар, жумладан, қизлар ўртасида электрон сигареталарнинг хавфи ҳақида тушунтириш ишларини олиб бориш жуда муҳим», — деди у (УзА иқтибосига кўра).
Унинг айтишича, сўнгги тўрт йил ичида мамлакатга 28,5 млн долларлик 5,4 млн дона электрон сигарета олиб кирилган — бу аввалги йилларга нисбатан 80 баробар кўп.
Сенатнинг фан, таълим ва соғлиқни сақлаш масалалари қўмитаси раиси Баҳром Абдуллаев маълум қилишича, статистикага кўра, никотин етказувчи қурилмалардан фойдаланувчи ёшлар сони (18–29 ёшдаги 32 мингдан ортиқ киши) катталар сонидан (30–69 ёшдаги 7 мингдан ортиқ киши) деярли 5 марта кўп. Мактаб ўқувчилари ҳам бу маҳсулотларга катта қизиқиш билдирмоқда. Таҳлилларга кўра, 30 мингга яқин ўғил бола ва 9 минг қиз бола чекишга мойил, 12 мингдан ортиқ бола ва ўсмирлар мунтазам равишда электрон сигареталардан фойдаланмоқда.
Парламент Қонунчилик палатасида ушбу қонун лойиҳаси муҳокамаси ҳақида ёзган эди. Соғлиқни сақлаш вазири Асилбек Худаяров таъкидлашича, электрон сигареталар таркибида никотиндан ташқари 80 га яқин канцероген, заҳарли кимёвий моддалар ва оғир металлар мавжуд бўлиб, улар инсон соғлиғи ва атроф-муҳитга жиддий салбий таъсир кўрсатади.
