2025 йил 15 апрель куни Олий Мажлис Қонунчилик палатасининг йиғилишида сунъий интеллект (СИ) технологияларидан фойдаланишни тартибга солувчи қонун лойиҳаси биринчи ўқишда қабул қилинди. Бу ҳақида парламентнинг қуйи палатаси хабар берди.
Қонун лойиҳасини тақдим этган депутат Шаҳноза Ҳолмаҳматованинг таъкидлашича, дунёда сунъий интеллект соҳасига йўналтирилаётган маблағлар ортиб бормоқда: 2023 йилда бу соҳага 154 миллиард доллар ажратилган бўлса, 2024 йилда бу кўрсаткич икки бараварга ошган. 2030 йилгача бу ўсиш 10 бараварга етиши кутилмоқда.
2025 йил январь ойида АҚШ президенти Дональд Трамп OpenAI, Oracle ва SoftBank билан янги ҳамкорлик доирасида Stargate компаниясини ташкил этишини эълон қилган эди. Бу компания сунъий интеллектга 500 миллиард долларгача сармоя киритади.
Европа Иттифоқи эса сунъий интеллектга сармояларни кучайтириш мақсадида 200 миллиард евро қийматидаги InvestAI лойиҳасини амалга оширмоқчи.
Ҳолмаҳматовага кўра, сўнгги йилларда Ўзбекистонда ҳам СИни иқтисодиёт ва ижтимоий соҳаларга жорий этиш учун шарт-шароитлар яратилмоқда.
Сунъий интеллект ишлаб чиқариш, ҳужжат айланмаси, инсон омилини камайтириш, жиноятчилик ва иқлим ўзгаришига қарши курашиш соҳаларида фойда келтирмоқда. Бироқ, унинг ривожланиши фуқароларнинг шахсий ҳаёти дахлсизлигига таҳдид солиши мумкин.
Масалан, ўтган йил давомида СИ ёрдамида машҳур шахсларнинг сурат ва видеоларини сохталаштириш 50 мартага кўпайган. 2023 йилда Ўзбекистонда СИ орқали қайта ишланган ноқонуний материалларни тарқатиш билан боғлиқ 1129 ҳолат қайд этилган бўлса, 2024 йилда бу кўрсаткич 3553 тага етган. Фуқаролар ишончини қозониш учун бошқа шахсларнинг овоз ва тасвирларидан фойдаланилган.
Қонун лойиҳасида ушбу технологиялардан фойдаланиш билан боғлиқ тушунча ва умумий қоидаларни қонунчиликда мустаҳкамлаш таклиф қилинмоқда.
Жумладан, қуйидагилар назарда тутилган:
- «Сунъий интеллект» тушунчасини белгилаш;
- Давлат сиёсатининг асосий йўналишларини аниқлаш;
- Ваколатли орган вазифаларини белгилаш;
- Ахборот ресурслари ва ахборот тизимларида СИни қўллаш умумий қоидаларини жорий этиш.
Шунингдек, «Ахборотлаштириш тўғрисида»ги қонун ва Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексга ўзгартишлар киритиш режалаштирилмоқда.
Қонун лойиҳасида СИ ёрдамида яратилган барча ахборот ресурсларини уларни тармоққа жойлаштирган шахслар томонидан махсус белги билан белгиланиши мажбурий этиб белгиланмоқда. Муаллифлар бу борада Хитой тажрибасини мисол қилиб келтирмоқда.
Шунингдек, инсоннинг ажралмас ҳуқуқларини — ҳаёт, соғлиқ, эркинлик ва қадр-қимматини бузувчи тизимлар ва материалларни яратишда СИдан фойдаланиш тақиқланиши таклиф қилинмоқда.
Ҳужжатда СИ ёрдамида шахсий маълумотларни ноқонуний қайта ишлаш ва уларни интернет ва ОАВ орқали тарқатганлик учун жавобгарлик жорий этилади. Бу талабни бузганларга нисбатан маъмурий жавобгарлик белгиланиши мумкин.
Шу билан бирга, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларига тааллуқли қарорларни қабул қилишда фақат СИ асосидаги тизим хулосаларига таяниш тақиқланади.
Муҳокама давомида депутатлар қонун лойиҳасининг айрим нормаларини аниқлаш бўйича таклифлар билдиришди.
Масалан, СИ соҳасидаги нормаларга риоя этилишини ким назорат қилади, деган саволга Шаҳноза Ҳолмаҳматова аниқ жавоб бермади. Унинг айтишича, белгиланиш тартиби ва қайси маълумотлар қамраб олинажаги қонун қабул қилинганидан сўнг иловавий ҳужжатларда белгиланади.
“Бу чеклов эмас”
Қонунчилик палатаси Инновацион ривожланиш, ахборот сиёсати ва ахборот технологиялари масалалари қўмитаси раиси Илҳом Абдуллаев қонун лойиҳасида СИ соҳасини бутунлай назорат қиладиган алоҳида орган ташкил этилиши назарда тутилмаганини айтди.
Унинг таъкидлашича, ҳозирча СИ янги ижтимоий муносабатларни шакллантирмаётгани учун алоҳида кузатувчи институтга эҳтиёж йўқ.
«Камида яқин истиқболда шундай кўринади. Шунинг учун, ушбу қонун доирасида СИдан фойдаланишга оид муносабатларни кузатадиган махсус органлар ташкил этиш режалаштирилмаган», — деди Абдуллаев.
У айрим жиноятлар ва ҳуқуқбузарликлар фақат шаклида ўзгариш бўлишини, лекин улар учун жавобгарлик амалдаги қонунчилик доирасида қолишини таъкидлади: «Жиноятлар, ҳуқуқбузарликлар кўриниши ўзгаради, ҳуқуқий амалиёт ҳам шунга мос равишда ўзгариб боради».
СИ орқали яратилган ахборот ресурсларига белгилар қўйиш масаласини ҳам изоҳлар экан, у дунёда бу соҳадаги тартибга солиш турлича кечаётганини айтди. Европа янги нормаларни жорий этаётган бўлса, АҚШда “аввало ривожланиш, сўнгра тартибга солиш” тамойили асосида иш юритилмоқда.
«Бизнинг қонунимиз аслида фақат дастлабки асосларни шакллантиради. У тақиқловчи, қатъий тартибга солувчи, чекловчи эмас. Биз фақат ҳуқуқий майдонга сунъий интеллект тушунчасини киритяпмиз ва умумий “ўйин қоидаларини” белгилаяпмиз», — деди у.
Унинг сўзларига кўра, СИ ёрдамида яратилган ахборотга белгилар қўйиш айниқса ушбу маълумотнинг «маҳсулот моҳияти ва қадрига таъсир этганда» муҳим. «Агар сиз бирор санъат асарини кўрсангиз ва у СИ ёрдамида яратилмагани белгиланган бўлса, бу, албатта, унинг қадри ва нархига таъсир этади», — деди у.
Қўмита раҳбари келгусида белги қўйиш эҳтиёжи табиий равишда вужудга келиши ва бу соҳадаги тартибга солиш иловавий ҳужжатлар даражасида ривожланишини қайд этди.
«Ҳозир энг катта кутилаётган нарса — қонуний асосдаги иловавий ҳужжатлар. Вазирлар Маҳкамаси қонун лойиҳаси концепцияси асосида ҳаракат қилмоғи керак», — деди Абдуллаев.
Депутат Азизбек Акбаров СИдан фойдаланишда фуқароларнинг шахсий маълумотлари бузилган ҳолатда эмас, балки давлатнинг имиджи, миллий манфаатлари ва тарихий шахслар шаънига путур етказилган ҳолатда ҳам жавобгарликни назарда тутишни таклиф қилди.
Ҳужжат биринчи ўқишда қабул қилинди. Уни 150 депутат қўллаб-қувватлади, 3 киши бетараф қолди, қарши чиққанлар бўлмади.
2024 йил январь ойида Бош вазир Абдулла Арипов Ўзбекистон сунъий интеллект соҳасида этик стандартларни жорий этишини маълум қилган эди.
