Иқлим ўзгариши фонида Ўзбекистонда сўнгги 60 йил ичида ўртача йиллик ҳарорат дунё миқёсидаги ўртача кўрсаткичга нисбатан қарийб уч баравар ошиб, бу тез-тез қурғоқчиликларга олиб келмоқда. Бу ҳақда БМТ Атроф-муҳит дастури (ЮНЕП) томонидан эълон қилинган мамлакат атроф-муҳит ўзгаришларининг янги Атласида айтилган.
Ўзбекистон атроф-муҳит ўзгаришлари атласи 60 йиллик даврни қамраб олувчи глобал, миллий ва минтақавий маълумотлар асосида тузилган. Ҳисоботда ҳам сунъий йўлдош кузатувлари, ҳам архив маълумотларидан фойдаланилган. У Ўзбекистоннинг сув, ер ва ўрмон ресурсларини, шунингдек, мамлакат биологик хилма-хиллигини қамраб олади. Лойиҳа шунингдек, Тожикистон ва Қирғизистонни ҳам қамраб олган бўлиб, уларнинг атласлари шу йил бошида эълон қилинган эди.
Атласга кўра, Ўзбекистонда ўртача йиллик ҳарорат 1,6 даражагача ўсган — бу ўртача жаҳон кўрсаткичи 0,6 даражадан анча юқори. Оролбўйи минтақасида исиш 1,8–2,5 даражага етган.
Ўзбекистоннинг текислик ҳудудлари жуда кам ёғингарчилик олади ва деярли бутун мамлакатда сув тақчиллиги кузатилмоқда. Атласда қайд этилишича, Ўзбекистон қурғоқчиликка энг мойил бўлган дунёдаги йигирмата мамлакат қаторига киради.
Сўнгги ўн йилликда қурғоқчиликлар такрорланишининг ортиши кузатилмоқда, улар ёз-куз мавсумларида, айниқса Амударёнинг қуйи оқимида тез-тез рўй бермоқда. 1980 ва 1990 йилларда қурғоқчиликлар ўртача 10 йилда икки марта кузатилган. 2000–2012 йиллар оралиғида тўрт марта — 2000, 2001, 2008 ва 2011 йилларда ўта кучли қурғоқчилик қайд этилган. 2019 йилдан 2024 йилгача 6 та қурғоқчил йил рўйхатга олинган.
Атлас муаллифлари иқлим ўзгариши сув тақчиллигини янада кучайтиришидан огоҳлантирмоқда. Тахминларга кўра, 2050 йилга келиб музликларнинг эриши сув омборларига сув оқимининг камайишига олиб келади.
Ўта иссиқ ва қурғоқчил йилларда минтақадаги дарё ҳавзаларида оқим яна 25–50 фоизга қисқариши мумкин, бу эса суғориш учун сув етишмовчилиги ҳолатини оғирлаштиради, дейилади атласда.
Мамлакат яйловларининг қарийб 60 фоизида маҳсулдорлик пасайгани кузатилмоқда. Ушбу ерларнинг ҳолатини сақлаб қолиш учун уларни бошқаришни яхшилаш зарурлиги атласда алоҳида таъкидланган.
Табиий офатлар
Марказий Осиёнинг бошқа давлатлари билан таққослаганда, Ўзбекистонда ноқулай ва хавфли табиий офатлар тезлиги нисбатан паст.
Эпидемиология ва табиий офатлар тадқиқот маркази (CRED) маълумотларига кўра, 1999 йилдан 2022 йилгача Марказий Осиёда 184 та йирик табиий офат содир бўлган. Зарарнинг асосий улуши Тожикистонга — 71,4%, Қозоғистонга — 10,2%, Ўзбекистонга — 5% тўғри келади.
Худди шу маълумотлар базасига кўра, Ўзбекистон табиий офатлар хавфи бўйича дунёдаги ўртача кўрсаткичга яқин бўлиб, 191 давлат орасида 112-ўринни эгаллайди. Энг юқори хавфлар сейсмик ҳодисалар билан боғлиқ бўлиб, бу кўрсаткич бўйича мамлакат дунёда 2-ўринни эгаллайди.
Бироқ, иқлим ўзгариши туфайли Марказий Осиёда табиий офатларнинг тезлиги ва шиддати ошиши кутилмоқда, дейилади атласда.
Биринчи гуруҳ иқлимий хавф, бу асосан қурғоқчиликларнинг кўпайиши билан боғлиқ бўлиб, Ўзбекистоннинг асосий дарёларининг қуйи оқимларида жойлашган ҳудудларни ўз ичига олади. Қурғоқчиликлардан ташқари, бу хавфларга бошқа хавфли гидрометеорологик ҳодисалар, масалан, қуруқ шамоллар, кам сувлилик ва сув ресурслари тақчиллиги, кучли иссиқлик киради. Энг заиф минтақалар — Қорақалпоғистон ва Хоразм вилояти. Дарёларнинг ўрта оқимида жойлашган аксарият ҳудудлар ўртача хавф гуруҳига киради.
Суғориш учун кичик дарёлардан фойдаланадиган минтақалар иқлим ўзгаришига нисбатан кўпроқ заиф бўлади. Андижон, Фарғона ва Тошкент вилоятлари географик жойлашуви туфайли қурғоқчиликка нисбатан камроқ заиф ҳисобланади.
Иккинчи гуруҳ хавфга тоғли рельефга эга бўлган ҳудудлар киради. Селларнинг пайдо бўлиши ёғингарчилик хусусияти ва режими ўзгаришига боғлиқ. Қор эриши ёмғирлар билан тўғри келиши мумкин бўлган баҳор энг хавфли мавсум ҳисобланади. Ҳозирча сел фаоллигининг ошишига доир аниқ тенденциялар аниқланмаган, лекин сел хавфи мавсумининг календарь кенгайиши ва февраль-март ойларида суюқ ёғингарчилик улушининг ошиши Ўзбекистоннинг тоғолди ва тоғли ҳудудларида сел келишини тез-тезлаштириши мумкин, дейилади атласда.
Сел хавфи бўлган ҳудудлар аҳоли пунктларининг зичлиги билан ажралиб туради, чунки водийларда асосий суғориладиган ерлар жойлашган. Чегара зоналарида чекинаётган музликларда ҳосил бўладиган потенциал ёрилиш хавфи бор кўллар жиддий ва олдиндан айтиб бўлмайдиган хавф туғдиради. Атласга кўра, Ўзбекистон ҳудудида доимий мониторингни талаб қиладиган 242 та кўл аниқланган, уларнинг 40% юқори ёрилиш хавфи остида деб баҳоланмоқда.
