Ўзбекистонда мис сими экспортига божхона божи жорий этилиши кутилмоқда. Бу ҳақда Савдо-саноат палатаси раиси Даврон Ваҳобов «Ўзбекистон 24» телеканалига берган интервьюсида маълум қилди.
Унинг сўзларига кўра, бу чора мисни чуқур қайта ишлаш ва юқори қўшилган қийматга эга маҳсулотлар ишлаб чиқаришни рағбатлантиришга қаратилган.
«Бугунги кунда Ўзбекистонда мисни чуқур қайта ишлаш ва ундан маҳсулот ишлаб чиқариш қувватлари фаол ривожланмоқда. Ўртача 200 минг тоннага яқин мис кичик, ўрта ва йирик корхоналар томонидан қайта ишланади», — дея қайд этди ССП раҳбари.
Унинг сўзларига кўра, давлат мисни қайта ишлаётган тадбиркорларга 4% (тахминан 360 доллар) миқдорида имтиёз беради, бу эса уларга даромадни ишлаб чиқаришни ривожлантиришга қайта инвестиция қилиш, қўшимча қўшилган қиймат шакллантириш имконини беради.
Имтиёзни ҳисобга олган ҳолда, тадбиркорлар Олмалиқ кон-металлургия комбинатида 9000 доллар турадиган бир тонна мисни тахминан 8600-8700 доллардан сотиб оладилар ва юқори қўшилган қийматга эга маҳсулотни 11–12 минг доллардан экспорт қиладилар.
«Бироқ, айрим тадбиркорлик субъектлари бугунги кунда ушбу мисни оддий сим шаклида экспорт қилмоқда. Бу, биринчи навбатда, жаҳон бозорида мис ишлаб чиқарувчиларимиз имиджига зарар етказади. 50–80 миллион доллар инвестиция киритган тадбиркорлар бундай симга бож белгилашни таклиф қилди. Ушбу бож жорий этилгандан сўнг, қолган тадбиркорлик субъектлари ҳам юқори қўшилган қийматга эга маҳсулотлар ишлаб чиқаришга интилади», — деди Ваҳабов.
Ўртача 8 ой давомида 71 минг тонна мис сотиб олинган бўлиб, берилган имтиёзни ҳисобга олган ҳолда, унинг 36–37 минг тоннаси оддий сим шаклида экспорт қилинган. Унинг сўзларига кўра, ушбу маҳсулотни экспорт қилаётган тадбиркорлар 300 мингдан 500 минг долларгача бўлган суммага печ ўрнатиб, унда мисни қайта эритиб, шу тариқа фойда олишлари мумкин.
У, шунингдек, соҳага 50-80 миллион доллар инвестиция киритган тадбиркорлар «тўлиқ қувват билан ишлай олмаётганини» айтди. Улар бундай маҳсулотлар экспортига бож жорий этишни таклиф қилди.
«Бу, юқори қўшилган қийматга эга тайёр маҳсулот экспорти учун шароит яратади ва ишлаб чиқарувчиларни маҳсулотни қайта ишлашга рағбатлантиради. Яъни, агар ўртача нарх 9000 доллар атрофида бўлса, тайёр маҳсулотни 11000–11500 доллар нархда экспорт қилиш орқали Европа ва АҚШга экспортни сезиларли даражада кенгайтириш имконияти пайдо бўлади», — дея таъкидлади Даврон Ваҳабов.
Унинг сўзларига кўра, ўртача 8 ой ичида 71 минг тонна мис сотиб олинган бўлиб, берилган имтиёзни ҳисобга олган ҳолда, унинг 36–37 минг тоннаси оддий сим шаклида экспорт қилинган. Шу билан бирга, ушбу маҳсулотни экспорт қилаётган тадбиркорлар 300 мингдан 500 минг долларгача бўлган суммага эритиш ускунларини ўрнатиб, унда мисни қайта эритиб, шу тариқа фойда олишлари мумкин.
ССП раҳбарининг сўзларига кўра, президент 2025 йил 8 октябрдаги йиғилишда бу таклифни қўллаб-қувватлаган. 4 фоизлик имтиёз Олмалиқ кон-металлургия комбинати маҳсулотларини 100% тўлаш шарти билан яна 3 йилга узайтирилади, шунингдек, 7408 кодига эга товарларга (мис сими) божхона божи жорий этилиши маъқулланган. Шу билан бирга, жорий йил 14 мартдаги президент фармони билан мис симига экспорт божи жорий этилиши аллақачон назарда тутилган эди.
Унинг фикрича, бунинг натижасида ОКМК томонидан ўтказиладиган биржа савдолари шаффофроқ бўлади, бу оддий сим ишлаб чиқарувчилар ва юқори қўшилган қийматга эга маҳсулот ишлаб чиқарувчилар ўртасида тенг рақобат шароитларини таъминлайди.
Даврон Ваҳобов президент топшириғига кўра, айнан мис харидорлари учун 100 миллион доллар ажратилишини қайд этди. Бу маблағлар фақат биржа орқали мис сотиб олишга йўналтирилади.
Прогнозларга кўра, яқин йилларда мамлакатда мис ишлаб чиқариш ҳажми 250 минг тоннага, 2030 йилга келиб эса 500 минг тоннага етади. Масъул раҳбарлар президентга ушбу хомашё базасидан юқори қўшилган қийматга эга маҳсулотлар ишлаб чиқаришга қаратилган лойиҳалар ҳақида маълумот беришди. Улар орасида серверлар, саноат электроникаси, кондиционерлар, қуёш панеллари, назорат-ўлчов асбоблари ва автоматика, шунингдек, смарт-карталар ишлаб чиқариш мавжуд. Умуман олганда, соҳада умумий қиймати 2,1 млрд доллар бўлган 157 та лойиҳа портфели шакллантирилган.
Ўзбекистонда 1 июлдан бошлаб 86 турдаги маҳсулотга, жумладан, мис ҳам кирувчи стратегик хомашёга экспорт божлари жорий этилди. Бу чоралар ҳам мамлакат ичида чуқурроқ қайта ишлашни рағбатлантириш учун қабул қилинган эди. Марказий банк 2024 йилда миснинг юқори нархларини Ўзбекистон экспорти ўсишининг сабабларидан бири деб атаган эди.
Хато қарорми?
Иқтисодчи, Абу-Дабидаги Нью-Йорк университети (БАА) профессори Беҳзод Ҳошимов экспорт божларини жорий этиш ғоясини «жуда хато қарор» деб ҳисоблайди.
Унинг сўзларига кўра, илгари чегара орқали мева-сабзавот олиб чиққан тадбиркорлар телевидениеда кўпинча «халқ мулкига тажовуз қилганликда, қайта ишланмаган товарларни олиб чиқиб кетганликда» айбланган. Бироқ, Ҳошимов таъкидлашича, бундай чоралар фақат иқтисодиётнинг ривожланишига тўсқинлик қилади.
«Экспорт божи — бу жуда нотўғри қарор. Импорт божи ҳам зарарли, у мамлакатни қашшоқлаштиради, лекин экспорт божи — бу алоҳида, янада оғирроқ хато», — деб ёзди.
Иқтисодчи ҳукуматнинг ҳаракатлари зиддиятли эканлигини қайд этди: бир томондан, у экспортчиларнинг транспорт харажатларини компенсация қилади, бошқа томондан эса улар учун божлар жорий этади.
«Аслида, на у, на бу қилиш керак эмас. Экспортчилар ва импортчилар ўз харажатларини мустақил равишда қоплашлари керак», — дея таъкидлади Ҳошимов.
У, шунингдек, давлат сиёсатининг номувофиқлигига ишора қилди, бунда «экспортни ошириш учун форумлар ва кўргазмалар ташкил этилади, айни пайтда янги йиғимлар ва чекловлар жорий этилади».
«Ҳукуматнинг энг тўғри қарори — божлар тўғрисида умуман ҳеч қандай қарор қабул қилмаслик. Ахир, бож — бу солиқ. Уни парламент аввалдан муҳокама қилиб, мамлакат учун иқтисодий оқибатларини ҳисоблаб чиққандан сўнг жорий этиши керак», — дея хулоса қилди иқтисодчи.
