Марказий банк Ўзбекистон банк тизимидаги рақобат етарли эмаслигини тан олади ва финтех-платформалар ҳамда ислом молияси ёрдамида вазиятни ўзгартиришни режалаштирмоқда. Бу ҳақда 2025 йил 24 октябрь куни бўлиб ўтган матбуот анжуманида Марказий банк раиси Тимур Ишметов маълум қилди.
Банклар сони ҳақидаги саволга жавоб бераркан, Ишметов асосий мақсад миқдорни ошириш эмас, балки кредитлар бўйича фоиз ставкаларини пасайтириш учун рақобат муҳитини яратиш эканлигини таъкидлади.
«Бир томондан, банклар сонини ошириш мумкин. Аммо бизнинг вазиятимизда, менимча, сонга қараб мақсад қўймаслик керак, сифат устида ишлаш керак. Ростини айтсам, ҳатто ҳозирги банклар сони билан ҳам биз етарлича рақобатни кузатмаяпмиз. Ҳамманинг шартлари тахминан бир хил. Аммо биз бу йўналишда ўзгаришлар бўлишига умид қиламиз», — деди регулятор раҳбари.
Унинг сўзларига кўра, Марказий банк янги механизмлар ёрдамида вазиятни ўзгартиришни мўлжалламоқда:
«Биз аллақачон йўналишлардан бирини — финтехни қўллаб-қувватлашни эълон қилдик. Бу рақобатни кучайтириш воситаларидан бири. Финтех-компаниялар айрим банк маҳсулотларини намойиш этиши мумкин ва айнан шу маҳсулотлар бўйича рақобат юзага келади. Афсуски, ҳозирда кўпгина финтехлар тўлов хизматлари (paytech) билан чекланмоқда, аммо биз уларнинг функцияларини кенгайтириб, айрим банк маҳсулотларини ишга туширишга рухсат беришни хоҳлаймиз».
Шунингдек, Ишметовнинг сўзларига кўра, ислом молиясини ривожлантириш устида иш олиб борилмоқда. Ҳозирда тегишли қонун лойиҳаси парламентда кўриб чиқилмоқда:
«Асосий мақсад — бозорга инвестиция ресурслари оқимини таъминлаш. Бу муқобил эмас, балки қўшимча имконият. Парламентда муҳокама қандай ўтишини кўрамиз — бу янги, мураккаб масала бўлиб, бир неча йилни талаб қилади».
Марказий банк раҳбари регулятор кредитлаш инфратузилмаси ва бошқа банк операцияларини такомиллаштириш устида ҳам ишлаётганини таъкидлади. Бу чораларнинг барчаси рақобатни оширишга қаратилган.
«Саволингизга жавоб берарканман: банклар сони эмас, балки бозорда рақобат муҳитини яхшилаш муҳим — бу бизнинг асосий вазифамиз ва биз бунинг устида ишлаяпмиз».
Тимур Ишметов асосий ставкани 14% даражасида сақлаб қолиш тўғрисидаги қарорга изоҳ бераркан, Марказий банк бошқаруви фақат шу вариантни кўриб чиққанини айтди.
«Бугунги йиғилиш бўйича фақат битта вариант кўриб чиқилди — ставкани сақлаб қолиш, чунки биз кўрсатганимиздек, барча кўрсаткичлар инфляция пасайиш трендига ўтганини кўрсатмоқда. Ҳам инфляциянинг ўзи, ҳам инфляцион кутилмалар буни кўрсатмоқда. Гарчи хавфлар, жумладан, биз аввал эълон қилган хавфлар ҳали ҳам сақланиб қолаётган бўлса-да. Шунинг учун бу сафар фақат битта вариант — сақлаб қолиш кўриб чиқилди», — деди.
У олдинги йиғилишда иккита сценарий — ставкани сақлаб қолиш ва ошириш кўриб чиқилганини эслатди:
«Ўшанда пасайишнинг баъзи белгилари бор эди, шунинг учун биз оширишга шошилмасликка қарор қилдик. Ўтган вақт давомида қўшимча статистика ҳозирча оширишга ҳожат йўқлигини кўрсатди».
2025 йил 1 октябрь ҳолатига кўра, Ўзбекистонда 35 та банк, шунингдек, 44 та тўлов ташкилоти фаолият кўрсатмоқда. Активлар ҳажми бўйича банк секторида давлат улуши 65%ни ташкил этади.
Марказий банк 2024 йил охирида 7 та банкка тизим аҳамиятига эга банк мақоми берилганини эълон қилди. Рўйхатга бешта давлат ва иккита хусусий банк киритилган. 2025 йил учун «Агробанк», «Асакабанк», «Ипотека-банк», «Капиталбанк», Халқ банки, Ўзмиллийбанк ва «Ўзсаноатқурилишбанк» тизим аҳамиятига эга банклар ҳисобланади.
Таъкидлаш жоизки, Ўзбекистондаги давлат банклари кўпинча иқтисодий эмас, балки сиёсий мақсадлар билан белгиланган нотижорат, директив кредитлар ёки дастурларга жалб қилинади (масалан, тармоқларни субсидиялаш ёки муаммоли давлат корхоналарини қўллаб-қувватлаш).
Бу активлар сифатини пасайтиради ва қайтарилмаслик хавфини оширади, бу эса охир-оқибат зарарларни қоплаш учун бюджетдан маблағ ажратилишини талаб қилади. Масалан, 2024 йилда давлат банкларининг устав капиталини ошириш учун 2,51 трлн сўм ажратилган. Аввалроқ ҳукумат давлат томонидан бошқариладиган «Микрокредитбанк» акцияларини бозор нархидан 12% юқори нархда сотиб олиб (яъни 250 млрд сўм кўпроқ тўланган — бу суммага тахминан 10 та мактаб қуриш мумкин), 2 трлн сўм сарфлаган эди.
Банк тизимига давлат аралашувининг кучайиши ва банкларга хос бўлмаган функцияларнинг кенгайиши фонида банк секторидаги капитал рентабеллиги 2023 йилдаги 14,2% дан 2024 йилда 6,6% гача пасайди.
2024 йилда расмий инфляция даражаси 9,8% эканлигини ҳисобга олсак, банк тизимига киритилган капитал камида 2,2% пунктига қадрсизланган.
2024 йили активлар сифатининг пасайиши банкларни резервлар шакллантиришга ва 33,3 трлн сўмдан ортиқ зарарларни тан олишга мажбур қилди, бу 2023 йилга нисбатан 1,45 баравар кўпдир.
Натижада банклар камроқ солиқ тўлади ва соф фойда 12,4 трлн сўмдан 6,9 трлн сўмгача қисқарди.
