Аи-80 русумли бензин ишлаб чиқариш ва сотишни бекор қилиш Ўзбекистонда инфляцияга таъсир кўрсатади. Бу ҳақда 2025 йил 11 сентябрь куни бўлиб ўтган матбуот анжуманида Марказий банк раиси Тимур Ишметов маълум қилди.
Унинг сўзларига кўра, бу омил аллақачон янгиланган прогнозга киритилган бўлиб, унга кўра 2025 йил якунида инфляция 8,7% даражасида бўлиши кутилмоқда. Бу кўрсаткич йил бошидаги (7-8%) ва биринчи чоракдаги (8%) кутилмалардан ёмонроқ.
«Умуман олганда, инфляцияга оширувчи босим ўтказадиган товарлар ва омиллар орасида бензин ҳам бор. Биз учун ўрта муддатли истиқболда бу ташвишли йўналишлардан бири», — деди.
Ишметовнинг таъкидлашича, Аи-80 билан боғлиқ вазият нафақат жорий нархлар, балки аҳолининг келажакдаги динамика ҳақидаги тасаввурлари учун ҳам муҳим.
«Энг муҳими, бу инфляциядан ташқари, аҳолининг инфляцион кутилмаларидаги асосий омиллардан бири», — деди Марказий банк раҳбари.
Эслатиб ўтамиз, «Ўзбекнефтгаз» 2025 йил 2 сентябрдан бошлаб биржа савдолари орқали Аи-80 русумли автобензин сотишни тўхтатди. Бу қадам президентнинг 2025 йилги давлат дастури тўғрисидаги фармони ижросининг бир қисми бўлди. Ҳужжатда, жумладан, Аи-92 русумидаги юқори октанли бензинни ишлаб чиқариш ва сотишга босқичма-босқич ўтиш назарда тутилган.
Масала тарихи
Аи-80 бензини ишлаб чиқаришни тўхтатиш режалари ҳақида камида 2020 йилдан бери гапирилади, аммо расмийлар бу вазифани бажаришни доимий равишда кечиктириб келди.
2024 йил бошида Энергетика вазирлиги Аи-92 ва ундан юқори русумли бензин ишлаб чиқаришни кўпайтириш ҳисобига 2026 йилгача Аи-80 бензинидан воз кечиш режалари ҳақида хабар берган эди. Шу билан бирга, юқори октанли бензин русумларига акциз солиғи ставкаларини пасайтириш таклиф этилганди.
Кейинчалик президент бош вазирга Аи-80 («Евро-2» стандарти) дан 2025 йилдан бошлаб тўлиқ воз кечиш масаласини ҳал қилишни топширди.
Бироқ, президентнинг 2024 йил сентябрь ойидаги қарорида 2028 йилдан бошлаб «Евро-4»дан паст стандартдаги мотор ёнилғисидан фойдаланиш ва сотишни босқичма-босқич чеклаш назарда тутилган. Хусусан, бунинг учун Аи-80 ишлаб чиқарувчи Бухоро ва Фарғона нефтни қайта ишлаш заводларида чуқур модернизация ўтказилади, шунингдек, «Евро-2» ва «Евро-3» стандартларидаги ёнилғи импорти тақиқланади.
Хавотирлар
Молиячи Отабек Бакиров Аи-80 бензини сотуви тўхтатилганидан сўнг Аи-92 нархи яна кўтарила бошлаганини қайд этди.
Унинг маълумотларига кўра, 2025 йил 11 сентябрь куни бўлиб ўтган савдоларда 1964,4 тонна Аи-92 бензини сотилган, нархлар эса 106,3 сўмга ошган. 15 августдан бошлаб биржада ҳар куни 2700 тоннадан 9000 тоннагача бензин сотилган, бироқ Аи-80 чиқариб ташлангандан сўнг сўнгги 2 кунда савдо ҳажми камида 40%га камайган.
Бакиров, шунингдек, биржа Аи-91 ва Аи-95 русумли бензин савдолари ва котировкалари бўйича маълумотларни ошкор қилмаётганига эътибор қаратди. Унинг фикрича, уларнинг ҳажми кичик бўлса-да, бу маълумот умумий шаффофлик учун муҳим ва шунинг учун эълон қилиниши керак, чунки бу русумлар ёнилғи бозорида ўринбосар бўлиши мумкин.
«Бундан буён 11 минг сўмдан арзон бензин топиш мушкул. Йил бошида энг арзон бензин 8150 сўм бўлган, ўтган йили эса худди шу вақтда 6900 сўм бўлган», — деди молиячи.
Шунингдек, у Давлат статистика қўмитаси Аи-80 истисно қилингандан сўнг, энг арзон ёнилғи тури йил бошидан бери камида 35%га қимматлашганини инфляция кўрсаткичларида ҳисобга оладими, деган саволни ҳам берди.
Унинг сўзларига кўра, нархларни тартибга солишнинг бозор механизмлари йўқлигида ташқи воситалар ва монополияга қарши чоралардан фойдаланиш зарур.
Унинг фикрича, биржага қўйиладиган Аи-92 бензинининг базавий нархи Brent русумли нефть нархига боғланиши керак. Унинг фикрича, бу қоида энг йирик ишлаб чиқарувчиларга — «Ўзбекнефтгаз» ва Saneg’га бозордаги улуши 40%дан пастга тушмагунча қўлланилиши керак.
Бакировнинг таъкидлашича, бундай механизм пахтанинг базавий нархига нисбатан қўлланилади ва агар Аи-92 Brent’га боғланган бўлганида, унинг ички бозордаги нархи ҳозиргидан пастроқ бўларди.
У, шунингдек, Аи-92 бензинининг биржа савдоларида 5%лик спред ва 5 тоннали лотларни тиклаш зарурлигига ҳам эътибор қаратди. Агар сиёсий ирода мавжуд бўлса, экспертнинг фикрича, бозордаги коррупцион унсурларга қарши самарали курашиш мумкин.
Бундан ташқари, Бакиров ёнилғи импорти каналларидаги сунъий тўсиқларни — ташиш ва логистикадан тортиб омборхона қувватларигача тўлиқ инвентаризация қилиш ва уларни бартараф этиш зарур деб ҳисоблайди. Бозорга «йирик монополистлар ва олигарх тузилмалари» билан боғлиқ бўлмаган мустақил иштирокчиларни киритиш муҳимлигини таъкидлаган.
