Ўзбекистонда қурилиш компаниялари томонидан уй-жой нархларини оммавий равишда пасайтириш ҳолатлари содир бўлмоқда, бу ҳалол қурувчилар учун нотенг шароитлар яратмоқда ва қурилиш бозори барқарорлигига путур етказмоқда. Бу ҳақда 2025 йил 29 август куни тадбиркорлар билан очиқ мулоқот давомида Савдо-саноат палатаси раиси Даврон Ваҳобов маълум қилди.
Унинг сўзларига кўра, президентнинг 2025 йил 19 августдаги тадбиркорларни қўллаб-қувватлаш тўғрисидаги фармонига бизнеснинг аксарият таклифлари киритилган, бироқ қурилиш соҳасидан «аниқ ва конкрет таклифлар келиб тушмаган», балки «умумий ғоялар» янграган.
Унинг таъкидлашича, қурилиш объектларининг расмий ҳисоботида кўпинча атиги 6-8 нафар ходим кўрсатилади, аслида эса майдонда 200 нафаргача одам ишлайди. Унинг сўзларига кўра, бу солиқ ва тегишли идоралардан келаётган таҳлиллар билан тасдиқланган.
«Кўпчилик, агар нотўғри иш қилса, ҳеч ким кўрмайди, деб ўйлайди. Аммо, 1 кв.м уй-жой 1,2 млн ёки 1,3 млн сўмга сотилган ҳолатлар ҳам мавжуд. Йирик компаниялар бизга мурожаат қилиб: «Нега бундай? Биз ҳаммамиз солиқ тўлаймиз, ҳалол ишлаймиз, 1 кв.м ни камида 15 млн дан 40-50 млн сўмгача сотамиз — ва бу таъмирланмаган ҳолатда», — дея шикоят қилишади», — деди ССП раҳбари.
Унинг сўзларига кўра, кўплаб ҳалол қурувчилар рақобатчилар қурилиш материалларини устав капиталига улуш сифатида киритиб, зарур солиқларни тўламасдан, квартираларни улушли иштирок орқали топшираётганидан норози. Натижада, ҳатто ҳалол компаниялар ҳам «соя»га ўтишни ўйламоқда.
У солиқ тўлашдан бош тортиш «шахсий ҳуқуқ» деб ҳисобланмаслиги, айниқса, маҳалладаги бошқа аҳоли тақлид қиладиган шахслар учун шундай бўлиши кераклигини эслатди.
«Сиз ҳурматли инсонсиз, маҳаллада ҳамма сизга тақлид қилади. Қандай қилиб солиқ тўламайсиз? Аниқ айтадиган бўлсак — солиқ тўламай туриб, закот тўлашдан нима фойда?», — деди.
Ечимлар ишлаб чиқиш учун ССП қурилиш соҳасидаги асосий муаммолар ва таклифлар акс этган тақдимотни тайёрлади.
Қурилиш соҳасидаги динамика
Айтилган маълумотларга кўра, қурилиш соҳаси мамлакатнинг «кўринмас» иқтисодиёти тузилмасида 41% ни ташкил қилади. Бу 97 трлн сўмга тенг. Соҳадаги яширин солиқлар 1,2 трлн сўм, ўғирлик ва ўзлаштиришлар эса 203 млрд сўмга баҳоланмоқда. Ваҳобовнинг сўзларига кўра, бу маълумотлар Солиқ қўмитаси ва бошқа тегишли идоралардан олинган.
- Корхоналар сони 2023 йилдаги 33 мингдан 2024 йилда 28 минггача камайди;
- Товар айланмаси: 2023 йилда 177 трлн сўм, 2024 йилда 169 трлн сўм;
- Расмий иш билан банд бўлганлар 287 мингдан 294 минггача кўпайди;
- Норасмий иш билан банд бўлганлар: 345,3 мингдан 322 минггача камайди.
ССП раҳбарининг сўзларига кўра, баъзи ҳолларда қурилиш объектларида юзлаб одамлар ишлайди, аммо бухгалтерияда бир нечтаси кўрсатилади — бу соҳани легаллаштиришга тўсқинлик қилаётган асосий муаммолардан бири.
Солиқлар ва имтиёзлар:
- Солиқ юки 2023 йилдаги 4%дан 2024 йилда 4,5%га ошди.
- Бюджет тушумлари: 7 трлн сўмдан 8 трлн сўмгача.
- Солиқ имтиёзлари: 2,1 трлн сўмдан 1,8 трлн сўмгача.
- Божхона имтиёзлари: 1,3 трлн сўмдан 1,4 трлн сўмгача.
Шунингдек, ССП маълумотларига кўра, 2024 йилда фақатгина «Янги Ўзбекистон» дастури доирасидаги объектларга бюджетдан 21,4 трлн сўм ажратилган. Бундай объектларнинг умумий сони 1881 тани ташкил этди (2023 йилда — 1695).
| Категория | 2023 | 2024 |
| Қурилиш материаллари ишлаб чиқариш ҳажми | 34,2 трлн сўм | 41,9 трлн сўм |
| Қурилиш материаллари импорти | 42,4 трлн сўм | 47,2 трлн сўм |
| Қурилиш техникаси импорти | 257 млн доллар | 266,2 млн доллар |
| Қурилиш материаллари экспорти | 4,2 трлн сўм | 6 трлн сўм |
| Қурилиш техникаси экспорти | 1,4 млн доллар | 2 млн доллар |
Уй-жой сотиш — «оғриқли нуқта»
Энг сезиларли масалалардан бири — бу уй-жой сотишда нархни пасайтириб кўрсатиш, деди Ваҳобов. У қурувчиларни вазиятни тузатиш бўйича ўз таклифларини очиқ айтишга чақирди.
Уй-жой сотуви бўйича статистика (2023−2024).
| Уй-жой нархи | 2023 | 2024 |
| 5 млн сўм | 23 142 та (44%) | 24 724 та (39%) |
| 5 млн сўмдан 8 млн сўмгача | 25 443 та (49%) | 28 529 та (44%) |
| 8 млн сўмдан 10 млн сўмгача | 3 184 та (6%) | 5 852 та (9%) |
| 10 млн сўмдан юқори | 206 та (1%) | 4 878 та (8%) |
Кўплаб компаниялар солиқ юкини камайтириш учун ҳужжатларда нархни пасайтириб кўрсатади. Аммо бу бозорнинг бузилишига ва харидорлар учун хавфнинг ошишига олиб келади.
Қурилиш ишлари ҳажми пасайтирилгани ҳисобига 94 та объектда 243 млрд сўм миқдоридаги солиқлар тўланмагани қайд этилган.
1500 дан ортиқ объектда мол-мулк солиғи ҳисобланмаган (тайёр объектни фойдаланишга топшириш муддатини кечиктириш ҳисобига), бунинг натижасида бюджет тахминан 200 млрд сўм йўқотган.
6300 та компанияда атиги битта ёки ҳеч бир ходим рўйхатдан ўтмаган, яъни маошлар «конвертда» тўланади. «Safo Marmar» компанияси рўйхатдан ўтган битта ишчиси билан ойига 738 минг сўм маош олиб, 12,2 млрд сўмлик қурилиш ишларини амалга оширган. Яна бир компания «Build Your World» 14 нафар ишчи билан 30 млрд сўмлик лойиҳани амалга оширган.
Қурилиш материаллари билан устав капитали
32,4 мингта объектнинг устав капиталига 5,7 трлн сўмлик қурилиш материаллари киритилган, Ваҳобовнинг сўзларига кўра, бу солиқдан қочиш учун ишлатилади.
«Агар бозорда 1 кв.м нархи 1,4 млн сўм бўлса, 10 мингта объект учун 1,2 млн сўм нархда шартномалар тузилган. Бу 126 минг кв.м уй-жой пасайтирилган нархда сотилган дегани. Расмий ва очиқ ишлайдиган тадбиркорлар бундай «тадбиркорлар»га нисбатан чора кўришни сўрамоқда», — деди Ваҳобов.
«10 мингта квартирани 1 кв.м учун 1,2 млн сўмдан қандай сотиш мумкин? Бу ҳалол ишлайдиган тадбиркорларни синдиради. Агар эртага ҳаммаси қуласа, бир хил квартира тўртта турли одамга сотилиши мумкин. Бу эса молиявий пирамиданинг бошланишидир», — деди.
ССП раҳбари қурувчилар ва соҳа бирлашмаларини, жумладан, Қурилиш компаниялари уюшмасини аниқ таклифларни илгари суришга чақирди. Унинг сўзларига кўра, уюшмада аллақачон 7-8 та аниқ ташаббус шакллантирилган ва улар уларни бизнес-омбудсман ва тегишли идораларга топширишга тайёр.
Эслатиб ўтамиз, 2024 йил апрель ойида Ўзбекистонда уй-жой сотиб олиш жараёни шаффофлигини ошириш мақсадида қурувчилар учун солиқ базасини 1 кв.м учун минимал нархдан келиб чиқиб белгилаш таклиф этилган эди. Тошкентда ўртача минимал нарх 1 кв.м учун 5-7,5 млн сўм миқдорида белгиланиши режалаштирилган.
Солиқ қўмитаси нотариуслар томонидан тақдим этилган маълумотларни ва қурувчилардан олинган электрон ҳисоб-фактураларни (ЭҲФ) солиштириб, янги квартиралар ва хусусий уйларни (асосан янги бинолардаги квартиралар) сотишда солиқ базаси пасайтирилганини аниқлаш учун қурилиш компаниялари ва харидорлар ўртасидаги шартномаларни ўрганди.
2023 йилда умумий майдони қарийб 250 минг кв.м бўлган 2500 дан ортиқ янги квартира ҳужжатларда 1 кв.м учун 1 млн сўмгача бўлган нархда сотилган. Умумий майдони қарийб 700 минг кв.м бўлган 10 мингдан ортиқ янги қурилган квартираларнинг нархи 1 млн сўмдан 3 млн сўмгача кўрсатилган.
