Ўзбекистон Экология ва иқлим ўзгаришлари бўйича Миллий қўмитаси 2025 йил 22 ноябрь куни Тошкентда ҳаво ифлосланиши сабаблари ва тузилмаси, шунингдек, вазиятни яхшилаш режалари ҳақида маълумот тақдим этди. Қўмита раҳбарияти ва мутахассисларининг учрашуви жамоатчиликнинг ҳаво сифати ва унинг инсон саломатлиги ва ҳаётига таъсири борасидаги ўсиб бораётган хавотири фонида бўлиб ўтди. Шунингдек, у президентнинг янги қўмита ташкил этилган «экология ва туризм соҳаларида аҳоли талабларига тезкор жавоб бериш бўйича бошқарув тизимини яратиш» тўғрисидаги фармони қабул қилинганидан сўнг дарҳол ўтказилди.
Қўмита вакиллари ҳаво сифатига табиий ва антропоген (инсоннинг табиатга таъсири билан боғлиқ) омилларнинг биргаликда таъсирини тан олишди ва РМ2,5 майда дисперс заррачаларининг (диаметри 2,5 микрометргача) — одамлар соғлиғига таъсир этувчи энг хавфли ифлослантирувчи турининг асосий манбаларини айтдилар.
Сўнгги беш йилда вазият ёмонлашди. Сабаблар
Ўтиб бораётган ҳафтанинг деярли барча кунларида Ўзбекистон ҳудуди ҳарорат инверсияси таъсирида бўлди, бунда совуқ ҳаво пастда, иссиқ ҳаво эса юқорида жойлашади ва ҳавонинг турғунлиги туфайли унда ифлослантирувчи заррачалар тўпланади (тутун ҳосил бўлади).
Экология қўмитасининг хабар беришича, сўнгги 5 йилда вазият ёмонлашган. Иқлим ўзгариши туфайли илгари бундай ҳодисалар йилда икки-уч марта содир бўлган ва узоқ давом этмаган.
Ташқаридан келаётган шамол массалари йўналишини ўзгартирди, ва инверсиянинг давомийлиги 10 кунгача етиши, бундай ҳодисаларнинг тезлиги эса 5 баравар ошган ҳолатлар қайд этилмоқда.
Қўмита 2021 йил ноябрь ойини эслатди, ўшанда пойтахтни метеокузатувлар тарихида биринчи марта қум-чанг тумани қоплаган эди. У бир неча кун давом этган. Шундан сўнг, иқлим ўзгаришлари туфайли юзага келган салбий ҳодисалар тез-тез намоён бўла бошлади.
Ўзбекистон сайёрадаги энг чангли минтақалардан бирида жойлашган: ҳудуднинг 80-85 фоизи чўл ва ярим чўллардан иборат, деди Илмий-тадқиқот гидрометеорология институти (ИТГИ) директори Дониёр Турғунов.
«Илгари бу жараён [иқлим ўзгариши] ҳам таъсир кўрсатар эди. Аммо ҳозир табиий омилларнинг кучайиши антропоген таъсирнинг ўсиши билан мос келди. Бундан ташқари, бу йил кучли қурғоқчилик кузатилмоқда… Ўзимиз кўриб турибмиз: кузда бир мартагина ёмғир ёғди. Ноябрь ойида ёмғир ёғмаяпти, декабргача ҳам кутилмаяпти. Бу атмосферанинг табиий «ювилиши»нинг тўхташига олиб келди. Натижада антропоген омиллар таъсир кўрсатаётган атмосфера жараёнлари ҳам тозаланмаяпти ва ифлосланишнинг барқарор концентрациясини сақлаб қолмоқда», — деди.
ИТГИ директори минтақа кескин континентал зонада жойлашганлигини, бу ерда ҳаво кескин совиши ва кескин исишини қайд этди.
«Шу сабабли инверсион жараёнлар кучаймоқда. Ҳавонинг вертикал ҳаракатлари сусайди, инверсия кучайди ва барқарор қатламлар тарқалмаяпти. Қолаверса, ифлосланишларни чиқариб юбориш учун етарли шамол тезлиги йўқ. Шунинг учун биз ҳозир бундай ҳодисаларни кузатмоқдамиз», — деб тушунтирди у.
Жаҳон банки тадқиқоти шуни кўрсатадики, Ўзбекистонда PM2,5 заррачалари билан ҳаво ифлосланишининг 36% табиий чанг билан боғлиқ, баъзи кунларда бу улуш 80%гача етиши мумкин. Чанг қуруқ ҳудудлардан шамоллар билан келтирилади, сўнгги ўн йилликларда шамоллар йўналишининг ўзгариши бу самарани кучайтирди.
Тошкентда систематик гидрометеорологик кузатувлар 1868 йилдан бери олиб борилади. 170 йилдан ортиқ кузатувлар тарихида жорий йил 1917 йилдан кейинги энг қурғоқчил йил бўлди.
«Бу шуни англатадики, ҳозирда табиий омил ўта кучайган ва буни ҳаво сифатини таҳлил қилишда ҳисобга олиш керак», — деди Экология бўйича Миллий қўмита раҳбари Азиз Абдуҳакимов.
Табиий фон ёғингарчиликнинг йўқлиги ва ҳавонинг юқори ҳарорати туфайли кучаймоқда, бу эса чўлланиш жараёнларини кескин тезлаштиради.
Ўзбекистон, Тожикистон ва Қирғизистонда музликлар 30-40 фоизга қисқарган, бу эса сув ресурсларининг камайишига олиб келмоқда.
Ҳисоб-китобларга кўра, Марказий Осиё мамлакатларида ҳар дақиқада 9 квадрат метр ҳудуд чўлга айланмоқда.
«Биз одамларга иқлим ўзгаришлари ҳақиқатан ҳам содир бўлаётганини тушунтиришимиз керак. Бу факт. Ким нима деса ҳам ёки қандай изоҳлашга уринмасин, бугунги кунда Ўзбекистонда ва умуман Марказий Осиёда бизнинг энг катта муаммомиз — сув танқислиги ва чўлланиш», — деди Азиз Абдуҳакимов.
Антропоген манбалар вазиятни ёмонлаштирмоқда
Иқлим ўзгариши бўйича Миллий марказ директори Фаррух Саттаров ҳам табиий омиллар ифлосланишнинг антропоген манбалари таъсирини кучайтирганини қайд этди. Тошкент ҳавоси ифлосланишида табиий чангнинг улуши тахминан 36 фоизни ташкил этади. Бошқа манбалар:
- иситиш (уйларда, саноатда ва қишлоқ хўжалигида, шу жумладан иссиқхоналарда) — 28%,
- транспорт — 16%,
- енгил саноат — 7%,
- оғир саноат — 6%,
- шаҳар чанги — 6%,
- чиқиндилар — 1%.
«РМ2,5 таркибига чанг ҳам, атмосферага чиқариладиган ёниш маҳсулотларининг майда заррачалари ҳам киради», — деди.
Шаҳарсозлик бўйича мутахассис Бобур Сиражев ўзининг Urban Metrics каналида яқинда пойтахтга ифлосланган ҳаво қаердан келаётганини таҳлил қилган эди. Унинг таҳлилига кўра, Тошкент нафақат битта, балки иккита иссиқхона камари билан ўралган, иккинчиси — Қозоғистоннинг чегара ҳудудларида.
Энергетика ва иссиқхона хўжаликлари
Қозонхоналар, иссиқлик электр станциялари ва иссиқхоналарни ўз ичига олган иссиқлик ва электр энергияси ишлаб чиқариш сектори PM2,5 чиқиндиларининг қарийб 28 фоизини ташкил этади.
Объектларнинг бир қисми ҳали ҳам мазут ва кўмирдан фойдаланмоқда. Агар 2019 йилда 3,9 миллион тонна кўмир ишлатилган бўлса, 2024 йилда — 11,5 миллион тонна ишлатилган. Мазут ишлатилиши 446 минг тоннадан 749 минг тоннагача ошган.
Очиқланган маълумотларга кўра, Тошкент атрофида 6517 та иссиқхона мавжуд бўлиб, улардан 2925 таси ишламайди. 1800 дан ортиқ иссиқхона фильтрсиз ишлайди, фақат 100 таси фильтрли. 3592 та иссиқхона кўмирда (баъзилари майдаланган шиналардан фойдаланади), 53 таси газда иситилади. 2822 та иссиқхонага ёқилғи талаб этилмайди.
Қизиғи шундаки, куз-қиш мавсумида (беш ой) 1 гектар иссиқхонани иситиш учун 175 минг куб метр газ талаб қилинади. Иссиқхоналарга эгалик қилувчи жисмоний ва юридик шахслар учун жами 104,4 миллион куб метр газ талаб этилади, бу мамлакат бўйича умумий истеъмолнинг атиги 0,5 фоизини ташкил қилади (Тошкент вилояти истеъмолида — 2,1%, Тошкент ва вилоят истеъмолида — 0,7%).
Президентнинг яқинда қабул қилинган қарорида Тошкент шаҳри ва Тошкент вилоятидаги иссиқхона хўжаликларини табиий газ билан барқарор таъминлаш назарда тутилган. Бу сиёсатнинг тубдан қайта кўриб чиқилишидир — аввалги йилларда газни тежаш мақсадида иссиқхоналар, цемент ва ғишт заводлари, болалар боғчалари, мактаблар ва шифохоналарни кўмир ёқилғисига ўтказиш рағбатлантирилган эди.
Транспорт
Келтирилган баҳоларга кўра, пойтахтдаги PM2,5 чиқиндиларининг қарийб 16 фоизи автотранспортга тўғри келади.
Шаҳар бўйлаб ҳар куни тахминан 1 миллион транспорт воситаси ҳаракатланади: 650-700 мингта автомобиль рўйхатга олинган, яна 300-350 мингтаси вилоятлардан кириб келади. Беш йил олдин бу рақам икки баравар кам эди: тахминан 300-350 мингта машина рўйхатга олинган, вилоятлардан эса 100 мингта атрофида кириб келган.
Кўп йиллар давомида эски автомобиллар ва юк машиналари ҳаво ифлосланишига ўз ҳиссасини қўшиб келди. 34 фоизи, ёки 264 мингтаси 2010 йилгача ишлаб чиқарилган, 9,6 фоизи, ёки 75 мингтаси 2000 йилгача чиқарилган. Сўнгги йилларда электромобиллар ва гибрид автомобиллар сони ортиб бормоқда, шунингдек, катта миқдордаги машиналар газда ҳаракатланади. Жамоат транспортининг аксарият қисми экологик стандартларга жавоб берадиганларга алмаштирилган.
Автомобилларнинг катта қисми паст октанли Аи-80 бензинидан фойдаланган. 1 октябрдан бошлаб уни ишлаб чиқариш тўхтатилди, 1 декабрдан бошлаб эса Аи-80 сотуви тақиқланади.
Ҳозирда шаҳардаги машиналарнинг 40 фоизи газда, 10 фоизи электрда ҳаракатланади, Аи-80 дан 30 фоиздан камроқ фойдаланилади.
Яна бир муаммо шунда эдики, маҳаллий автомобилларга каталитик нейтрализаторлар (двигатель ишлаб чиқарадиган чиқинди газларнинг заҳарлилигини сусайтиришга ва миқдорини камайтиришга қодир бўлган қурилмалар) ўрнатилмаган эди.
Машиналарнинг бир қисмидан фойдаланиш кўпинча экологик талабларни бузган ҳолда олиб борилади, шаҳардаги доимий тирбандликлар эса ҳаводаги зарарли моддалар концентрациясини кучайтиради.
Экология қўмитаси жамоат транспортидан фойдаланиш улушининг ҳали ҳам пастлигини муҳим омил деб атади. Кўпроқ одамлар шахсий автомобиллардан воз кечиши учун уни ривожлантиришни тезлаштириш керак.
Қурилиш, дарахтлар ва шамоллар йўналиши
Саноат ва қурилиш сектори ҳаво ифлосланишининг PM2,5 заррачаларининг 6% ва 7% ини ташкил этувчи муҳим омил бўлиб қолмоқда. 2024 йилда саноат корхоналарининг атмосферага чиқарган чиқиндилари 405,6 минг тоннани ташкил этди.
Сабаблар орасида — чанг-газ тозалаш ускуналарининг етишмаслиги ёки йўқлиги. Тошкент ва Тошкент вилоятида 750 та корхона бундай ускуна ўрнатмаган, 94 та компаниянинг ускуна самарадорлиги 80 фоиздан паст, 44 та корхона мунтазам равишда чиқинди нормаларидан ошиб кетмоқда.
Бошқа омиллар — махсус техникасиз материалларни ёқиш ва битумни эритиш, шаҳарда қурилиш техникасининг ҳаракатланиши.
Қурилиш туфайли юзага келган ифлосланишнинг кескин омили — яшил майдонларнинг қисқариши ва дарахтларнинг кесилиши.
Экспертлар арид иқлим шароитида чанг миқдорининг табиий равишда камайиши фақат йирик баргли дарахтлар — авваламбор чинорлар мавжудлигида мумкинлигини таъкидладилар, улар ҳам чангни ушлаб қолади, ҳам кислород ишлаб чиқаради.
Бироқ, сўнгги ўн йилликларда пойтахтда йирик дарахтлар оммавий равишда кесилди, уларнинг ўрнига эса барглилар ўрнига «мода» бўлган игна баргли дарахтлар экилди.
Шамолнинг анъанавий айланишининг бузилиши жиддий муаммога айланди. Мутахассисларнинг фикрича, шаҳарда шамоллар йўналиши ўзгарган, бу унинг «шамоллатилишини» ёмонлаштирган. «Илгари Тошкентда шамоллар йўналиши нисбатан барқарор эди. Аммо баланд биноларнинг оммавий қурилиши — бу омилни ҳисобга олмаган ҳолда — айланишни бузди. Ҳаво оқимлари тўсиб қўйилди», — дейишди учрашувда.
Шамол режими ўзгаришига дарёлардаги сув сатҳининг қурилиш учун тош олиш сабабли камайиши ҳам таъсир қилди. Чирчиқ дарёси ва бошқа сув оқимларининг сатҳи пасайди, бу ҳаво оқимларининг сув юзаси билан ўзаро таъсирини сусайтирди. Ҳарорат ўзгаришлари ва ҳаво ҳаракати бир-бири билан боғлиқ. Дарёлар сувчанлигининг пасайиши ҳам ўз ҳиссасини қўшди.
1868 йилдан бери олиб борилган кузатувлар таҳлили натижаларига кўра, мутахассислар шамол тезлигининг сезиларли даражада пасайганини қайд этишди, деди Шуҳрат Саттаров.
Агар 1970-1980 йилларда ўртача тезлик 1,7 м/с бўлган бўлса, сўнгги йилларда — атиги 1,3 м/с. 2020-2024 йилларда шамол йўналиши ва тезлиги кескин ўзгарди ва камайди, бунинг натижасида ҳарорат инверсияси кучайди.
«Чиқинди полигонлари — экологик бомба»
Ифлосланишнинг энг жиддий манбаларидан бири — кўп йиллар давомида экологик назоратсиз ишлаган эски полигонлар.
«Энг катта ёмонлик — бу полигонлар. Бу экологик бомба», — деди Азиз Абдуҳакимов.
Яқиндагача мамлакатда расман 220 та полигон рўйхатда бўлган, уларнинг аксарияти экологик нормаларга мос келмаган ва чиқинди гази чиқиш хавфини туғдирган.
2023 йилдан бошлаб уларни инвентаризация қилиш ва ёпиш бошланди. Идора маълумотларига кўра:
- полигонларнинг 30-35 фоизи аллақачон ёпилган ва рекультивация қилинган,
- ҳудудларга техника — грейдерлар, экскаваторлар, зичлагичлар юборилган,
- рекультивация бўйича янгиланган маълумотлар чоп этиладиган чиқиндихоналарнинг онлайн-харитаси яратилган.
Ноқонуний чиқиндихоналар сунъий йўлдош маълумотлари орқали ҳам аниқланди. Уларнинг кўпи туманлар чиқиндиларни ташишни хусусий операторларга топширгандан сўнг пайдо бўлган.
«Хусусий операторлар ташишда тежаш мақсадида, мурожаатсиз ва экологик экспертизасиз, шунчаки энг яқин карьерларга чиқиндиларни ташлашган», — дейишди идорада.
Дастлабки ҳисоб-китобларга кўра, чиқинди газлари илгари мамлакатдаги ҳаво ифлосланишининг 2,5-3 фоизини, йилига 1 миллион тоннадан ортиқ карбонат ангидрид газини берган.
Хулоса
Экология қўмитаси маълумотларига кўра, ҳаво сифатининг ёмонлашуви иқлим ўзгаришларининг ҳам, антропоген омилларнинг ҳам оқибати, хусусан:
- иқтисодиётнинг тез ўсиши,
- аҳоли сонининг кўпайиши,
- қурилишнинг кенгайиши,
- шаҳарсозлик нормаларининг бузилиши,
- яшил майдонларнинг кесилиши.
