АҚШ президенти Дональд Трамп 2025 йил 2 апрель куни барча мамлакатлардан маҳсулотлар импортига улкан божлар киритиш ҳақида эълон қилди. Ок уйнинг пушти боғи бўйича тантанали ҳолда у 2 апрелни “Америка озодлиги куни” деб эълон қилиб, ҳукуматнинг қарорини “Америка иқтисодий мустақиллиги декларацияси” деб атади.
Божлар 183 давлат ва Европа Иттифоқига қарши киритилади.
Трампнинг таъкидлашича, АҚШ йиллар давомида “дўстлар ва душманлар томонидан, яқин ва узоқ давлатлар томонидан талон-тарож, зўравонлик ва мол-мулкни кўзлашга дучор бўлган”.
Унинг фикрича, 2 апрель тарихга “Америка саноатини тиклаш куни, Америка тақдири ҳал қилинган кун ва биз Америкага бойлик қайтарила бошланди” деган маънода кириши керак.
Америка президенти, шунингдек, АҚШнинг савдо дефицити “мислсиз” 1,2 триллион долларга етганлигини маълум қилди. АҚШга импорт қилинадиган маҳсулотларга божлар қўйган давлатлар орасида Вьетнам, Тайланд, Жанубий Корея, Япония, Европа Иттифоқи, Ҳиндистон ва “бошқа кўплаб” мамлакатлар номлари айтиб ўтилди.
Хабар қилинишича, АҚШ божлари чет эл товарларига қўйилган божларга нисбатан икки баробар камроқ бўлади.
Оқ уй вакиллари 2025 йил 9 апрелдан бошлаб “ўзаро” божларни 60 атрофидаги давлатларга киритишини маълум қилишди, уларни ” энг ёмон бузувчилар” деб атадилар.
Трампнинг маъмуриятига кўра, бу давлатлар ёки америкалик маҳсулотларга юқори божлар олиб ёки АҚШ билан савдога “нотариф” тўсиклар қўйишади, иқтисодий манфаатларга зарар келтириши мумкин бўлган бошқа ҳаракатлар қилмоқда.
Ўзбек тилидаги таржимаси:
Бошқа савдо ҳамкорлари, уларга ушбу индивидуал тарифлар татбиқ этилади:
- Европа Иттифоқи — 20%
- Хитой — 54%
- Вьетнам — 46%
- Тайланд — 36%
- Япония — 24%
- Камбоджа — 49%
- Жанубий Африка — 30%
- Тайвань — 32%
Қўшимча равишда, АҚШ 5 апрелдан бошлаб барча давлатлар учун 10% миқдорда минимал базавий тариф миқдорини жорий қилади, деб қўшиб ўтди Трамп.
Базавий ставка тарифига Буюк Британия, Сингапур, Бразилия, Австралия, Янги Зеландия, Туркия, Колумбия, Аргентина, БАА, Саудия Арабистони ва бошқа давлатлардан келадиган товарлар киради.
Божлар, шу жумладан, Марказий Осиё давлатларига ҳам таъсир қилган. Ўзбекистон, Туркманистон, Қирғизистон ва Тожикистон учун 10% божлар киритилади, Қозоғистон учун эса 27% бож қўйилади. Украина, Грузия, Озарбайжон, Арманистон, Мўғулистон учун бож ставкаси 10% бўлади.
Божларни жорий қилиш учун АҚШ президенти фавқулодда ҳолат эълон қилди. Ушбу тарифлар мавжуд бўлган бож ва йиғимларга қўшимча бўлиб келади. Масалан, Хитойга нисбатан тариф 54% ни ташкил қилади, чунки аввалига Трамп Пекинга 10% миқдордаги божни жорий қилган, сўнгра уларни икки баробарга оширган.
Шунингдек, 3 апрелдан бошлаб автомобиллар импортига 25% миқдордаги божлар ишлай бошлайди, 3 майга қадар эса АҚШда ишлаб чиқарилмаган автомобил эҳтиёт қисмларига ҳам шу божлар киритилади. Канада ва Мексикага нисбатан жорий қилинган тарифлар ҳам амал қилишда давом этади.
Аммо ҳамма нарса эртага ўзгариши мумкин, чунки бу Трампнинг илгариги тариф қарорларида ҳам бир неча бор содир бўлган. Қарорда тарифларни ўзгартириш имконияти ҳақидаги нормалар мавжуд: президент уларни савдо шерикларининг жавоб тадбирлари ҳолатида ошириши ёки агар мамлакатлар АҚШ билан иқтисодий ва миллий манфаатларда тенг савдо шартларини бартараф этиш учун қадам ташлашса, уларни камайтириши мумкин.
Божлар, президент Трамп савдо дефицити ва ўзаро тенгликнинг йўқлиги билан боғлиқ хавф тугаган ёки сусайган деб топгунгача амал қилади, деб хабар қилинган.
Айрим маҳсулотларга бу тарифлар амал қилмайди. Уларга пўлат, алюминий, автомобиллар ва автомобиль эҳтиёт қисмлари киради. Чунки уларга аллақачон божлар қўлланилган, шунингдек, мисдан ясалган маҳсулотлар, фармацевтика маҳсулотлари, яримўтказгичлар ва дарахт маҳсулотлари, энергия ресурслари ва АҚШда топилмайдиган айрим минераллар, қимматбаҳо металлардан қуйилган маҳсулотлар (қуймалар) киради.
Канада ва Мексикага келганда, фентанил ва миграцияга қарши кураш доирасида аввалдан киритилган тарифлар сақланиб қолади ва бу қарор билан ўзгармайди.
BBC ёзишича, Дональд Трамп бутун дунёга савдо урушини эълон қилган. Конгрессни ўтиб, қарорлар орқали тарифлар киритиш учун у миллий хавфсизлик таҳдидларининг маъносини кенгайтирди ва уларга АҚШнинг савдо дефицитини ҳам қўшди. Шу асосда, Америка президенти фавқулодда ҳолат эълон қилиб, бу уни қонун чиқарувчиларга мурожаат қилмасдан, пошлина киритиш ваколатини берди.
Россия ва Беларусияга қарши божлар киритилмаган
Америка давлатлари Россия ва Беларусьдан товарлар импортига божлар киритишмаган, чунки бу давлатлардан маҳсулотлар АҚШга етказиб берилмайди, деб айтиб ўтди АҚШ Молия вазири Скотт Бессент.
Оқ уй матбуот котиби Кэролайн Левитт Axiosга айтишича, Россия, Беларусь, Куба ва КХДР янги тарифлар рўйхатидан чиқарилган, чунки “улар аллақачон жуда юқори божлар билан юзлашмоқда ва аввалдан киритилган санкциялар бу давлатлар билан аҳамиятли савдога тўсқинлик қилади”. Бунга қарамай, Россияга “қўшимча оғир санкциялар” киритилиши мумкинлигидан хабардор қилди.
Шу билан бирга, Axiosга кўра, АҚШ Россия билан рўйхатга киритилган Маврикий ёки Бруней каби давлатларга қараганда, кўпроқ савдо амалга ошираётганини таъкидлаган.
Тарифларни қандай ҳисоблашган
Bloombergнинг ёзишича, президент Дональд Трамп маъмурияти янги тарифлар пакетини, аввало, жорий савдо балансларини инобатга олган ҳолда ҳисоблаган — бу эса тариф ставкалари ва бошқа савдо тўсиқларини бошқа давлатлар билан тенглаштириш нияти ҳақидаги аввалги баёнотлардан чекиниш бўлди.
2025 йил 2 апрель (чоршанба) куни кечқурун эълон қилинган ва халқаро резонансга сабаб бўлган тарифларни ҳисоблаш методикасини тушунтиришга қаратилган баёнотда АҚШ Савдо вакили бошқармаси (USTR) формулани батафсил баён қилди: мамлакатнинг АҚШ билан савдо профицити миқдори унинг умумий экспорти ҳажмига (АҚШ аҳолини рўйхатга олиш бюросининг 2024 йилги маълумотларига кўра) бўлинади, сўнгра олинган сон иккига бўлинади ва шу тариқа «пасайтирилган» тариф ставкаси шаклланади.
Масалан, ўтган йили Хитойнинг АҚШ билан савдо профицити 295 миллиард долларни, умумий экспорти эса 438 миллиард долларни ташкил этди — бу 68% нисбатга тенг. Трамп формуласига мувофиқ, бу рақам иккига бўлинганда, 34%лик тариф ставкаси ҳосил бўлди. Худди шу формула асосида Япония, Жанубий Корея ва Европа Иттифоқи каби иқтисодиётлар учун ҳам ставкалар ҳисоблаб чиқилган.
АҚШ билан савдо профицитига эга бўлган давлатлар ҳам янги тарифлар доирасига киритилди — улар учун савдо кўрсаткичларидан қатъи назар, 10%лик қатъий ставка белгиланди. Шунингдек, нисбатан мувозанатлашган савдо айланмасига эга давлатларга ҳам шу қоида татбиқ этилди.
Трамп 2025 йил 2 апрель куни Оқ уйнинг пушти ранг боғида янги тариф шкаласини тақдим этиб, «АҚШга нисбатан қўлланиладиган тарифлар» ва икки баравар камайтирилган ставка — «пасайтирилган ўзаро тариф» асосида тузилган жадвални намойиш қилди.
Тарифларни ҳисоблаш усули Трампнинг эълонига қадар асосан номаълум бўлиб келган. Қўшимча чалкашлик эса Трамп эълон қилган ставкалар унинг фармони иловасида кўрсатилган рақамлардан бир оз фарқ қилгани билан юзага келди. Масалан, Трамп тақдимотида Жанубий Корея учун 25% ставка кўрсатилган бўлса, иловада 26% қайд этилган.
Трамп маъмурияти тариф ставкалари ҳисоб-китобида тариф ва нотариф тўсиқлар, шу жумладан солиқлар ҳам инобатга олинишини маълум қилган эди. Трамп жадвалида бу ставкалар «АҚШга нисбатан қўлланиладиган тарифлар, шу жумладан валюта манипуляциялари ва савдо тўсиқлари» категориясида кўрсатилган.
Аммо аслида қўлланилган формула Оқ уйнинг ҳисоблаш тамойиллари бўйича илк баёнотига мос келмаган.
2025 йил 13 февраль куни имзоланган президентлик меморандумида, ўзаро тарифларни жорий этиш учун асос сифатида, Трамп АҚШнинг барча савдо шериклари билан «ноўзаро савдо муносабатлари»ни ҳар томонлама таҳлил қилишни буюрган. Бу таҳлил тарифлар, солиқлар, нотариф тўсиқлар, валюта манипуляциялари ва «бозорга киришда ноҳақ чекловлар ёки холис рақобатга тузилмавий тўсиқлар яратишга олиб келувчи ҳар қандай бошқа амалиётлар»ни ўз ичига олиши керак эди.
Бу меморандумда савдо баланслари мезон сифатида тилга олинмаган, аммо «ноўзаро савдо муносабатлари» АҚШнинг товар савдосидаги йирик ва барқарор йиллик дефицитининг «манбаларидан бири» эканлиги алоҳида таъкидланган.
Трамп формуласига икки қўшимча параметр ҳам киритилган — импортга бўлган талабнинг нарх эластиклиги ва тарифларга боғлиқ равишда импорт нархларининг эластиклиги. Бу параметрлар шундай белгилаб қўйилганки, улар амалда бир-бирини тўлиқ компенсация қилган ва натижада барибир бирликка кўпайтириш билан тенглашган.
Ижтимоий тармоқларда фойдаланувчилар бу формулани генератив сунъий интеллектга эга чат-бот — ChatGPT тузган бўлиши мумкинлигини тахмин қилишди. Иқтисодчи Ботир Қобилов ChatGPT’дан тариф ставкаларини аниқлаш учун формула ишлаб чиқиш ва уни Вьетнам, Ҳиндистон, Япония ва Буюк Британия учун ҳисоблаб беришни сўраганини маълум қилди. Унинг айтишича, чат-бот «худди шу аҳмоқона формулани» ишлатган, яъни Трамп маъмурияти тарифларни айнан шу усулда ҳисоблаган.
«Дунёдаги энг йирик иқтисодиёт етакчиси. У жорий этаётган тарифлар эса соғлом мантиққа, иқтисодий назарияга, эмпирик маълумотларга ва тарих сабоқларига зид. Ва, эҳтимол, уларни худди хонавазий вазифасини топширишга 15 дақиқа қолган мактаб ўқувчиси каби ҳисоблашган – у ChatGPT’дан жавоб сўраган. Гап йўқ», — деб ёзди у.
«Дунёдаги энг йирик иқтисодиёт эга бўлган мамлакатнинг раҳбари. У жорий этаётган тарифлар эса соғлом мантиққа, иқтисодий назарияга, эмпирик маълумотларга ва тарих сабоқларига зид ва, эҳтимол, уларни худди уй вазифасини топширишга 15 дақиқа қолган мактаб ўқувчиси каби ҳисоблашган – у ChatGPTдан жавоб сўраган. Гап йўқ», — деб ёзди у.
Бозорлар пасайиш билан жавоб берди
Bloomberg маълумотига кўра, Трампнинг божхона тўловлари АҚШ фонд бозорига йилнинг биринчи чорагидаёқ таъсир кўрсатди. S&P 500 индекси фьючерслари унинг чиқишидан икки соат ўтиб 3% дан кўпроққа тушиб кетди.
Трамп тақдим этган дастур АҚШда сўнгги юз йил ичидаги энг йирик иқтисодий протекционизм актига айланди.
Евро долларга нисбатан 0,38%, фунт стерлинг — 0,54%, япон йенаси эса 0,17% га ўсди. Кейинчалик курслар қисман қайтди. Доллар пасайиши ортидан нефть нархлари ҳам туша бошлади. Америка WTI маркаси 0,27% йўқотди, Европа Brent нефти эса 0,59% га арзонлашди. Бозор иштирокчилари Трампнинг тариф сиёсати жаҳон иқтисодиёти ўсиш суръатини секинлаштириши ва шу натижада нефтга бўлган талабни камайтиради, деб хавотир билдирмоқда.
