Марказий банк Ўзбекистонда бўлиб тўлаш бозорини, жумладан BNPL (“Ҳозир сотиб ол, кейин тўла”) форматини тартибга солишни режалаштирмоқда. Бу ҳақда 2020 йил 2 май куни Халқаро валюта жамғармаси конференциясида Марказий банк раиси Тимур Ишметов маълум қилди.
Унинг сўзларига кўра, Марказий банк халқаро молия институтларининг техник кўмагида мунтазам равишда стресс-тестлар ўтказиб, хавф-хатарлар ва заиф томонларни, шу жумладан ҳозирча тартибга солинмаган, аммо хавф туғдираётган янги бозорлардагиларни аниқламоқда.
“Масалан, шундай соҳалардан бири BNPL – Buy Now, Pay Later (“Ҳозир сотиб ол, кейин тўла”) тизими. Ҳозирда у анча катта миқёсга етди ва яқиндагина шу хонанинг ўзида биз бозор иштирокчилари билан учрашув ўтказдик. Биз аҳолининг қарз юки банклар томонидан тўлиқ ҳисобга олинишини таъминлаш, шунингдек, истеъмолчилар ҳуқуқларини тегишли тарзда ҳимоя қилиш мақсадида ушбу сегментни тартибга солишни режалаштирмоқдамиз”, – деди у.
POS-молиялаштириш ва BNPL (“ҳозир сотиб ол, кейин тўла”) хизматларининг оммабоплиги ортиб бормоқда, бироқ ушбу хизматлар бўйича қарздорлик ҳақидаги маълумотлар банклар томонидан ҳисобга олинмайди. Бу қарз олувчиларнинг ҳақиқий қарз юкини баҳолашни қийинлаштиради ва уларнинг қарзга ботиб қолиш хавфини оширади.
Истеъмолчилар томонидан жалб қилинган қарздорлик ҳажми банк тартиботидан ташқарида қолмоқда, шу сабабли банклар истеъмол кредити ёки микроқарз беришда мижознинг ҳақиқий кредит юки ҳақида етарли маълумотга эга эмас.
2025 йил январь ойида Марказий банк бўлиб тўлаш бозорини тартибга солиш имкониятини кўриб чиқаётгани ҳақида хабар берган эди. Режага кўра, товарларни бўлиб тўлаш шарти билан тақдим этувчи ташкилотлар кредит ахборотини кредит бюроларига тақдим этади.
KPMG Caucasus and Central Asia компаниясининг 2024 йил апрель ойидаги тадқиқотида POS-молиялаштириш ва товар айланмаси бўйича бўлиб тўлаш бозори 2023 йилда 450 миллион доллардан 500 миллион долларгача бўлган диапазонга баҳоланган. Бозорнинг учдан икки қисмини Uzum Nasiya ва Alif Nasiya эгаллаган.
2027 йилга келиб бозорнинг ҳажми 1,5-2 миллиард долларгача ўсиши тахмин қилинган.
KPMGнинг қайд этишича, POS-молиялаштириш харидорлар томонидан тўланадиган товар нархига устама қўйишни назарда тутади, бу 3-12 ойлик бўлиб тўлаш учун 0% дан 68% гача ўзгариб туради. Бозорнинг айрим иштирокчилари 3-4 ойлик бўлиб тўлаш учун устамасиз “классик” BNPLни тақдим этади, бунда комиссияни сотувчилар тўлайди.
Тартибга солувчи орган аввалроқ 24 июлдан бошлаб микроқарзлар бўйича талабларни кучайтирувчи ўзгартиришлар киритган эди. Банклар портфелларидаги улуш 25%дан ошмаслиги керак. Шунингдек, микроқарз олувчи бир йил давомида барча фоизлар, комиссиялар, жарималар ва бошқа тўловларни ҳисобга олган ҳолда олинган сумманинг 50% дан кўп тўлай олмайди.
