Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёев 2025 йил 18 февраль куни “Фуқароларнинг банклардаги омонатларини ҳимоя қилиш кафолатлари тўғрисида”ги қонуннинг янги таҳририни имзолади (олдинги таҳрир 2002 йилдан амал қилган). Ҳужжат “Халқ сўзи” газетасида эълон қилинди.
Қонуннинг ишлаб чиқилиши
Омонатларни кафолатлаш тизимини ислоҳ қилиш бўйича қонун Жаҳон банки экспертлари билан биргаликда ишлаб чиқилди ва халқаро стандартларга мослаштирилди.
Экспертлар амалдаги тизимни ўрганиб, 16 та халқаро самарали омонатлар суғуртаси тамойилларидан 8 таси бажарилмаганини аниқлади. Асосий муаммолардан бири — Кафолатлаш жамғармаси депозитларни тўлиқ ҳимоя қила олмаслиги. Бу эса аҳолини банкларнинг молиявий барқарорлигига эмас, балки фоиз ставкалари юқори бўлган банкларга йўналтиришга мажбур қилган.
Бундан ташқари, аксарият жисмоний шахсларга хизмат кўрсатувчи Халқ банки омонатларни кафолатлаш тизимида иштирок этмайди, чунки давлат томонидан тўғридан-тўғри кафолатланган. Экспертларнинг фикрига кўра, бу молиявий бозорда рақобатга путур етказади.
Нима ўзгаради?
2009 йилдан бери Ўзбекистонда 100% кафолатланган омонатлар тизими амал қилиб келмоқда. Бу тизим молиявий инқироз даврида жорий этилган. Аммо бугунги кунда бундай тизим фақат Ўзбекистон, Туркманистон ва Беларусда сақланиб қолган. Кўплаб давлатларда кафолатланган омонатлар учун чекловлар белгиланган:
- Қозоғистон — 43 минг доллар
- Озарбайжон — 17.7 минг доллар
- Россия — 15.4 минг доллар
- Туркия — 14 минг доллар
- Европа Иттифоқи — 100 минг еврогача
Янги қонунда Ўзбекистонда омонатлар учун максимал кафолат миқдори 200 млн сўм (тахминан 15.4 минг доллар) этиб белгиланди. Агар банк ўз фаолиятини якунлаган тақдирда, давлат фақат 200 млн сўмгача тўловни кафолатлайди. Омонатчи қолган суммани банкдан суд орқали ундириши мумкин.
Агар бир киши бир нечта банкда омонатга эга бўлса, кафолат ҳар бир банк учун алоҳида ҳисобланади. Масалан, агар омонатчи 36 та банкда депозитга эга бўлса, ҳимояланган маблағнинг жами миқдори 7.2 млрд сўмга етиши мумкин.
Марказий банк раиси ўринбосари Аброрхўжа Турдалиевнинг айтишича, белгиланган лимит 97% омонатчиларни тўлиқ ҳимоя қилади. Бу кўрсаткич халқаро ўртача меъёрдан (90%) юқорироқ.
Телеграм-канал “Расмий хабарлар” маълумотларига кўра, янги лимит 99.7% омонатчининг депозит миқдоридан ошмайди, яъни уларнинг маблағи тўлиқ ҳимояланган ҳисобланади.
Бугунги кунда жами депозитлар 308.6 трлн сўмни ташкил этмоқда (2017 йилда бу рақам 37 трлн сўм эди). Жисмоний шахсларнинг умумий омонатлари 122.5 трлн сўмга етган бўлиб, 99.7% омонатчининг депозитлари 200 млн сўмдан кам.
Янги қонунга кўра, 200 млн сўмлик кафолат энди якка тартибдаги тадбиркорлар ва юридик шахсларнинг сўмдаги ва валютадаги омонатларига ҳам татбиқ этилади.
Кафолатлар нималарга тааллуқли?
Кафолатланган омонатлар қуйидагиларни ўз ичига олади:
- Банкка киритилган маблағлар (омонат ёки ҳисоб рақами шартномаси асосида);
- Келишув шартлари бажарилгунча махсус ҳисобларда сақланаётган маблағлар (масалан, эскроу ҳисоби);
- Жамғарма (депозит) сертификати билан тасдиқланган маблағлар;
- Омонат ёки ҳисоб шартномаси бўйича ҳисобланган, аммо ҳали тўланмаган фоизлар;
- Жамғарма (депозит) сертификатида кўрсатилган, лекин тўланмаган фоизлар.
Қандай омонатлар кафолатланмайди?
Кафолатлар қуйидаги ҳолатларга тааллуқли эмас:
- Банклар, кредит ташкилотлари, суғурта компаниялари, инвестиция ва лизинг компаниялари омонатлари;
- Давлат ташкилотлари ва корхоналарининг омонатлари;
- Банк билан алоқадор шахсларнинг депозитлари (банк бошқаруви аъзолари ва асосий ходимлар иш ҳақининг 3 ойлик қисми бундан мустасно);
- Чет элдаги банк филиалларида жойлаштирилган маблағлар;
- Пенсия жамғармаларидаги маблағлар;
- Ноқонуний йўллар билан олинган маблағлар (суд томонидан тасдиқланган ҳолларда).
Кафолатланмайдиган маблағлар
Қуйидагилар кафолат тизимига киритилмайди:
- Банк капиталидаги акциялар ва бошқа воситалар;
- Банк чиқарган облигациялар ва векселлар;
- Банкнинг субординацияланган қарз мажбуриятлари;
- Банк сейфларида сақланаётган маблағлар;
- Фьючерс, опцион ва дериватив шартномалар бўйича маблағлар;
- Ишончли бошқарувга топширилган активлар.
Қандай кафолатлар сақланиб қолади?
Янги чекловлар амалга киришидан олдин очилган омонатлар тўлиқ ҳимоя қилинади, лекин бу фақат муддатли ва жамғарма депозитларига тааллуқли бўлади. Агар омонат миқдори 200 млн сўмдан ошса ёки муддати узайтирилса, кафолат фақат 200 млн сўмгача амал қилади.
Чеклов банкиларнинг омонатчилар олдидаги мажбуриятларини бекор қилмайди. Давлат фақат 200 млн сўмгача бўлган суммага кафолат беради, лекин омонатчи қолган маблағни банкдан талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлади.
Шунингдек, тузатишларга кўра, банк лицензияси қайтариб олинган тақдирда, компенсация тўлаш муддати қисқартирилади: қонун кучга кирганидан кейин 2 ой 23 кун ўрнига 20 кун ичида тўланади. 2026 йилдан бошлаб бу муддат 15 кунга, 2027 йил 1 январдан эса 7 кунгача қисқартирилади.
Қўшимча компенсация
Агар банк тугатилса ёки қўшиб юборилса, омонатчилар қўшимча компенсация олиши мумкин.
Бу қўшимча тўловлар омонатчиларга, шунингдек, омонат меросхўрлари ёки банк қўшилгандан кейин 6 ой ичида уни қабул қилиб олган шахсларга тааллуқли.
Компенсация ҳар бир омонат бўйича алоҳида (нечта банкда очилганига қараб, шунча марта) тўлаб берилади. Агар омонатчининг ушбу банкларда бир нечта ҳисоб рақами бўлса, компенсация ҳисоб-китоби учун махсус тартиб қўлланилади.
Ҳуқуқий ворис бўлган банк 5 кун ичида омонатчиларни компенсация олиш ҳуқуқи тўғрисида хабардор қилиши шарт.
Қўшимча компенсация олиш ҳуқуқига эга бўлган омонатчилар 6 ой давомида ўз омонатларини жарималар ва ҳисобланган фоизларни йўқотмаган ҳолда қайтариб олишлари мумкин.
Кафолатлаш жамғармаси қандай ишлайди?
Фонд депозит базасининг 5% миқдорида захира даражасини сақлаб боради. Маблағни бошқариш учун нодавлат давлат муассасаси шаклида Омонатларни кафолатлаш агентлиги ташкил этилади.
Фонд қўшимча маблағларни қуйидаги манбалар орқали жалб қилиши мумкин:
- Марказий банк билан келишилган ҳолда банкларнинг махсус бадаллари;
- Давлат бюджети ҳисобидан ажратиладиган қарзлар;
- Марказий банк кредитлари ва бошқа манбалар.
Агентлик ходимларига банкларни текшириш жараёнида иштирок этиш ва омонатлар бўйича маълумотларнинг тўғрилигини назорат қилиш ҳуқуқи берилади.
Фонд маблағларини инфляциядан ҳимоя қилиш мақсадида улар юқори ликвидли ва кам хавфли активларга жойлаштирилади, бунда ушбу активлар 7 кун ичида нақд пулга айлантирилиши мумкин бўлиши керак.
