ДХШ — бу давлат-хусусий шериклигининг қисқартмасидир.
Давлат-хусусий шериклиги (ДХШ) — бу давлат ва хусусий сектор ўртасидаги узоқ муддатли ҳамкорлик шакли бўлиб, унда хусусий томон инфратузилма объектини лойиҳалаштириш, молиялаштириш, қуриш ёки реконструкция қилиш, шунингдек, уни кейинчалик эксплуатация қилиш ва (ёки) техник хизмат кўрсатишда иштирок этади.
ДХШ лойиҳалари кўпинча йирик инфратузилма лойиҳалари (масалан, йўллар, кўприклар, аэропортлар, касалхоналар, мактаблар ва бошқалар) соҳасида амалга оширилади.
Ўзбекистонда ҳам ДХШ лойиҳалари фаол ривожланмоқда ва бу соҳада қонунчилик базаси яратилган. Мақсад — давлат ва хусусий секторнинг кучларини бирлаштириб, иқтисодиётни ривожлантириш, инфратузилмани модернизация қилиш ва аҳолига сифатли хизматлар кўрсатишни яхшилашдир.
ДХШнинг афзалликлари ва дунё миқёсида ДХШнинг муваффақиятли мисоллар
ДХШнинг асосий афзалликлари қуйидагилар:
1. Инвестицияларни жалб қилиш: Давлат бюджет маблағлари чекланган шароитда ДХШ хусусий секторнинг катта миқдордаги инвестицияларини инфратузилма лойиҳаларига йўналтириш имконини беради. Бу, айниқса, иқтисодиёти ривожланаётган мамлакатлар учун муҳимдир.
2. Харажатларни тежаш ва самарадорликни ошириш: Хусусий компаниялар кўпинча лойиҳаларни бошқариш ва амалга оширишда кўпроқ самарадорликка эришадилар. Улар инновацион технологияларни қўллашлари ва харажатларни оптималлаштиришлари мумкин.
3. Рискларни тақсимлаш: ДХШ лойиҳаларида лойиҳалаштириш, қуриш, молиялаштириш ва эксплуатация қилиш билан боғлиқ рисклар давлат ва хусусий шерик ўртасида тақсимланади. Бу давлатнинг молиявий юкини камайтиради.
4. Сифатли хизматлар: Хусусий сектор фойда олишга интилгани сабабли, у кўпинча хизматлар сифатини юқори даражада таъминлашга қизиқади. Бу, айниқса, соғлиқни сақлаш, таълим ва транспорт каби соҳаларда муҳим аҳамиятга эга.
5. Инновация ва экспертиза: Хусусий компаниялар ўз соҳаларида махсус билим ва тажрибага эга бўлишлари мумкин, бу эса лойиҳаларни амалга оширишда янги ечимлар ва технологияларни қўллаш имконини беради.
Дунё миқёсидаги ДХШнинг муваффақиятли мисоллари:
- Евротуннель (Буюк Британия ва Франция): Бу лойиҳа Буюк Британия ва Францияни денгиз остидан боғловчи темир йўл туннелидир. Унинг қурилиши ва эксплуатацияси хусусий консорциум томонидан амалга оширилган ва икки мамлакат ўртасидаги транспорт алоқаларини сезиларли даражада яхшилаган.
- Мельбурн аэропорти (Австралия): Австралиянинг энг йирик аэропортларидан бири хусусий компания томонидан бошқарилади. ДХШ шартномаси аэропортнинг самарали ишлашини ва доимий равишда модернизация қилинишини таъминлаган.
- Канададаги кўпгина йўллар ва кўприклар: Канадада кўплаб йирик инфратузилма лойиҳалари, жумладан, тезюрар автомобиль йўллари ва кўприклар ДХШ асосида амалга оширилган. Бу давлатга катта миқдордаги маблағларни бошқа соҳаларга йўналтириш имконини берган.
- Германиядаги биогаз станциялари: Германияда қайта тикланувчи энергия манбаларини ривожлантиришда ДХШ муҳим рол ўйнамоқда. Кўплаб биогаз станциялари хусусий инвесторлар билан ҳамкорликда қурилган ва эксплуатация қилинмоқда.
- Туркиядаги шаҳар касалхоналари (Şehir Hastaneleri): Туркия ҳукумати йирик шаҳарларда замонавий касалхоналар қуриш учун ДХШ моделини фаол қўлламоқда. Бу аҳолига сифатли тиббий хизматлардан фойдаланиш имкониятини кенгайтирди.
Бу мисоллар ДХШ давлат ва хусусий секторнинг ресурслари ва тажрибасини бирлаштириш орқали муҳим инфратузилма лойиҳаларини муваффақиятли амалга ошириш ва аҳолига сифатли хизматлар кўрсатиш учун самарали механизм бўлиши мумкинлигини кўрсатади.
ДХШнинг тўлиқлигича самарали ва фойдали бўлиши учун, давлат ва хусусий сектор томонидан бир қатор муҳим шартлар бажарилиши керак. Бу шартлар лойиҳанинг муваффақиятини таъминлаш, рискларни адолатли тақсимлаш ва ҳар икки томоннинг манфаатларини ҳимоя қилишга қаратилган бўлиши лозим.
ДХШ муваффақиятли бўлиши учун, иккала томон бир қатор вазифа ва шартларни ўз зиммасига олиши лозим.
Давлат томонидан бажарилиши керак бўлган шартлар:
- Аниқ ва шаффоф қонунчилик базаси: ДХШни тартибга солувчи қонунлар ва меъёрий ҳужжатлар аниқ, тушунарли ва барқарор бўлиши керак. Инвесторлар учун ҳуқуқий кафолатлар таъминланиши зарур.
- Самарали танлов жараёни: Хусусий шерикни танлаш жараёни шаффоф, одилона ва рақобатбардош бўлиши лозим. Танлов мезонлари аниқ белгиланиши ва барча потенциал иштирокчилар учун тенг имкониятлар яратилиши керак.
- Аниқ лойиҳа талаблари ва мақсадлари: Давлат лойиҳанинг аниқ техник, молиявий ва ижтимоий талабларини белгилаши керак. Лойиҳанинг мақсадлари ва кутилаётган натижалари ҳам равшан ифодаланиши зарур.
- Рискларни адолатли тақсимлаш: Лойиҳа билан боғлиқ рисклар давлат ва хусусий шерик ўртасида уларнинг имкониятлари ва таъсир доирасига мувофиқ равишда адолатли тақсимланиши керак.
- Узоқ муддатли ҳамкорликка тайёрлик: ДХШ лойиҳалари кўпинча узоқ муддатли ҳамкорликни талаб қилади. Давлат бундай ҳамкорликка тайёр бўлиши, шартнома шартларига риоя қилиши ва хусусий шерик билан конструктив мулоқот олиб бориши зарур.
- Самарали мониторинг ва назорат тизими: Лойиҳанинг бажарилишини мунтазам равишда мониторинг қилиш ва назорат қилиш учун самарали тизим яратилиши керак. Бу шартнома шартларига риоя этилишини ва лойиҳа мақсадларига эришилишини таъминлайди.
- Сиёсий барқарорлик ва ишончлилик: Инвесторлар учун сиёсий барқарорлик ва давлатнинг ўз мажбуриятларига содиқлиги муҳим аҳамиятга эга.
Хусусий сектор томонидан бажарилиши керак бўлган шартлар:
- Молиявий барқарорлик ва инвестиция қобилияти: Хусусий шерик лойиҳани молиялаштириш учун етарли молиявий ресурсларга эга бўлиши ва ўз инвестиция мажбуриятларини бажаришга қодир бўлиши керак.
- Зарур тажриба ва малака: Хусусий шерик лойиҳани самарали лойиҳалаштириш, қуриш, эксплуатация қилиш ва техник хизмат кўрсатиш учун зарур тажриба ва малакага эга бўлиши лозим.
- Инновация ва самарадорликка интилиш: Хусусий сектор лойиҳага янги технологиялар ва бошқарув усулларини жорий этиш, харажатларни камайтириш ва самарадорликни оширишга интилиши керак.
- Шартнома мажбуриятларига содиқлик: Хусусий шерик шартнома шартларига қатъий риоя қилиши, сифатли хизматлар кўрсатиши ва лойиҳа мақсадларига эришишда фаол иштирок этиши зарур.
- Шаффофлик ва ҳисобдорлик: Хусусий шерик ўз фаолиятида шаффоф бўлиши, давлат ва жамоатчилик олдида ҳисобдор бўлиши керак.
- Ижтимоий масъулият: Хусусий шерик лойиҳани амалга ошириш жараёнида ижтимоий ва экологик меъёрларга риоя қилиши, маҳаллий аҳоли манфаатларини ҳисобга олиши зарур.
Агар ушбу шартлар ҳар икки томон томонидан тўлиқ бажарилса, ДХШ лойиҳалари нафақат самарали ва фойдали бўлади, балки давлат ва жамият ривожига ҳам муҳим ҳисса қўшади.
