Фармацевтика тармоғини ривожлантириш агентлиги директори Абдулла Азизов «Газета» билан суҳбатда Ўзбекистонда дори воситаларининг юқори нархлари, фармацевтика ишлаб чиқариш корхоналарини ишга тушириш ва мамлакатнинг рецептсиз бериладиган дори воситаларини назорат қилишдан воз кечиши сабаблари ҳақида фикр билдирди.
Фармацевтика — узоқ муддатли бизнес
Унинг сўзларига кўра, Ўзбекистонда тўлиқ циклдаги фармацевтика ишлаб чиқаришини қуриш ва ишга тушириш камида 4 йил вақтни олади.
«Баъзилар: «Нега фармацевтикани тез ривожлантириб бўлмайди?» деб сўрайди. Тушуниш керак: фақат завод қурилишининг ўзига камида икки йил кетади», — дея таъкидлади у.
Азизовнинг сўзларига кўра, қурилиш тугаллангач, ускуналарнинг «барча қурилмалар тўғри ишлаётганига» ишонч ҳосил қилиш учун яна 6 ой атрофида валидация талаб қилинади. Кейин ишлаб чиқарувчи 6 ойдан 9 ойгача GMP-инспекциядан ўтиши ва мувофиқлик сертификатини олиши керак бўлади.
Шундан сўнг, дори воситасини рўйхатдан ўтказиш, шу жумладан клиник синовлар 1 йилгача вақтни олади.
«Буларнинг барчаси жами бўлиб, ишлаб чиқариш бошланишидан олдин 4 йилдан ортиқ вақтни олади. Ишлаб чиқариш бошлангандан кейин эса, бозор янги маҳсулотни дарҳол қабул қилмаслигини тушуниш керак — препарат машҳур бўлиши учун вақт керак: уни шифокорлар тавсия қила бошлаши, истеъмолчилар билиши керак. Шунинг учун фармацевтика тармоғи вақт талаб қилади, бу тезкор бизнес эмас», — дея аниқлик киритди агентлик раҳбари.
Шу сабабли, Азизовнинг таъкидлашича, фармацевтика узоқ муддатли бизнес бўлиб қолади ва «тез фойда кутиш керак эмас».
«Баъзи тадбиркорлар шошилади, 2 йилда катта фойда оламиз деб ўйлайди. Мен уларга: «Йўқ, сиз нотўғри ҳисобладингиз. Қурилишдан кейин вақт талаб қиладиган мажбурий босқичлар бор», — деди у.
Референт нархлар
2020 йилда дори воситалари нархлари референт нарх белгилаш тизими доирасида рўйхатга олина бошланди. Бу — ишлаб чиқарувчининг маҳсулоти нархларини ишлаб чиқарувчи мамлакатда ва бир неча бошқа мамлакатларда тартибга солувчи орган томонидан таққослаш. Давлат регулятори, хориждаги муайян товар нархлари даражасини таққослаб, бозор нархининг чегарасини танлашга ҳақли бўлиб, сотувчиларга уни оширишни тақиқлайди.
Фармацевтика ва божхона соҳаси эксперти Элдор Азамов Kun.uz нашрига берган интервьюсида Ўзбекистон божхона постларида дори воситаларини экспорт қилишдан кўра импорт қилиш ҳолатлари кўпроқ қайд этилишини маълум қилди. Буни у хорижда дори воситалари арзонроқ эканлиги билан изоҳлайди.
«Ўзбекистонга дорилар Европа, Ҳиндистон, Туркия, Россия ва бошқа давлатлардан келади. Лекин биздаги нархларни қўшни Қозоғистон, Қирғизистон ва Туркманистон билан солиштирсак, бизда улар юқори. Масалан, Plavix 75 мг (28 дона) таблеткасининг бир ўрами бизда ўртача 19 доллардан 23 долларгача туради. Қозоғистонда — тахминан 15, Тожикистонда — 11 дан 18 гача, Россияда — 9, Туркияда — атиги 7,5 доллар», — дейди у. Қозоғистонда дори воситаларининг арзон нархлари ҳақида ижтимоий тармоқ фойдаланувчилари ҳам ёзган эди.
Шунингдек, у қандли диабетни даволаш учун мўлжалланган NovoRapid FlexPen препаратини мисол қилиб келтирди: «Бизда у 40−50 доллар туради, Қозоғистонда — 16 дан 40 гача, Тожикистонда — 5 дан 29 гача, Россияда — 22, Туркияда — 20 доллар. Булар очиқ манбалардан олинган маълумотлар».
Фармагентлик раҳбари бу фикрга қўшилмади ва Ўзбекистонда дори воситаларининг аксарияти нархлари Қозоғистонга нисбатан референт нархлар тизими туфайли пастлигини таъкидлади.
«Агар умуман олганда гапирадиган бўлсак, Ўзбекистонда дори воситаларининг нархлари Қозоғистонга нисбатан кўп ҳолларда паст. Ҳа, айрим препаратлар бўйича Қозоғистонда ҳақиқатан ҳам арзонроқ, лекин умуман олганда бизда арзонроқ», — деди у.
Элдор Азамов референт нархларни қимматликнинг иккинчи сабаби деб атади.
«Кўпгина давлатларда солиштирма давлатлар бўйича энг паст нарх асос қилиб олинади ва ундан юқори нархда импорт қилиш мумкин эмас. Бизда эса нарх импорт шартномалари асосида шаклланади ва импортчи исталган нархни кўрсатиши мумкин. Бу шубҳа туғдиради. Натижада бозорда жуда юқори нархлардаги дори воситалари пайдо бўлади», — дея таъкидлади у.
Абдулла Азизовнинг сўзларига кўра, Ўзбекистонда нарх белгилаш тизими махсус рўйхатга киритилган 10 та давлатдан олинган маълумотларни ҳисобга оладиган референт усулга асосланади. Яқинда ушбу рўйхатга препаратлар нархлари нисбатан паст бўлган Туркия ва Миср қўшилди.
«Референт нарх ҳисобланганда, ушбу 10 та давлат бўйича маълумотлар олинади ва ўртача қиймат ҳисобланади. Агар импорт қилинаётган препаратнинг нархи ушбу ўртача қийматдан паст бўлса, у референт нархга айланади. Аммо агар импорт нархи 10 та давлат бўйича ўртача нархдан юқори бўлса, унда қонунга кўра айнан ўша ўртача нарх олинади. Қонунчилигимиз шуни талаб қилади», — деди Фармагентлик раҳбари.
«Нега Ўзбекистонда дорилар қиммат?»
Миллий статистика қўмитаси маълумотларига кўра, 2024 йил якунлари бўйича дори воситалари нархи расман 26,2%га, шу жумладан антибиотиклар 28,5%, тиббий лаборатория хизматлари 14,5%га ошган. Шу жумладан, дори воситалари, ветеринария препаратлари, тиббий товарлар, шунингдек, тиббий ва ветеринария хизматлари учун ҚҚС имтиёзлари бекор қилинганидан кейин содир бўлди.
Агентлик директори дори воситалари нархларини тартибга солишдаги келажакдаги ўзгаришлар ва Ўзбекистоннинг 1 апрелдан бошлаб рецептсиз бериладиган дори воситаларини назорат қилишдан воз кечиши сабаблари ҳақида сўзлаб берди.
«Бугунги кунда нарх даражасига кучли таъсир кўрсатадиган иккита мамлакат бор — бу Туркия ва Миср. Иккаласида ҳам юқори инфляция кузатилмоқда, бу бозорга жиддий босим ўтказмоқда. У ерда ҳар 6 ойда нархларни қайта кўриб чиқиш механизми амал қилади, чунки инфляция туфайли нархлар беқарор», — дея таъкидлади Азизов.
Унинг тушунтиришича, Мисрда инқироз ва аҳолининг дори воситаларини сотиб олишдаги қийинчиликлар туфайли давлат ўз маҳаллий ишлаб чиқарувчиларига таяниб, нархларга босим ўтказмоқда.
«Оддий одамлар дори воситаларини сотиб олишга қодир эмас эди, шунинг учун давлат аралашди. Натижада, кўплаб фармацевтика компаниялари, ҳатто маҳаллий ишлаб чиқарувчилар ҳам қийинчиликларга дуч келмоқда. Улар зарарларни рецептли дори воситалари ҳисобига эмас, балки рецептсиз бериладиган препаратлар ёки экспорт ҳисобига қопламоқда», — дея тушунтирди у.
Унинг фикрича, Ўзбекистонни бундай давлатлар билан солиштириш нотўғри.
«Ҳозир ҳатто Мисрда ҳам: «Биз ўз компанияларимизни йўқ қилмаймизми?» деган савол туғилмоқда. Лекин бизнинг мақсадимиз солиштириш эмас. Биз Туркия ва Мисрни референт мамлакатлар рўйхатига киритдик, чунки улар ўртача нархни бироз текислашга имкон беради, тузатувчи омил сифатида иш кўради», — деди агентлик директори.
Унинг сўзларига кўра, Ўзбекистонда референт нархлар тузилмасидаги сўнгги ўзгаришлардан сўнг тузатишлар кутилмоқда. «Биз бу маълумотни барча тадбиркорларга етказдик», — дея қўшимча қилди у.
Абдулла Азизов, шунингдек, давлат раҳбари рецептсиз бериладиган дори воситалари нархлари устидан назоратни бекор қилишга рухсат берганини маълум қилди.
«Барча ривожланган мамлакатларда бундай дорилар нарх назорати ва мониторингига тортилмайди. Бизда тартибга солиш бор эди. Аммо, бошқа давлатлар тажрибасини ўрганиб чиққач, президент ундан воз кечишга рухсат берди», — дея таъкидлади у.
Унинг сўзларига кўра, рецептсиз бериладиган препаратларни назорат қилишдан воз кечиш рецептли дори воситалари устидан назоратни кучайтиришни англатади.
«Бу одамлар учун муҳим, токи улар нархларнинг ошишини ҳис қилмасинлар. Президент тез-тез айтадилар: «Одамлар гўшт ёки озиқ-овқатдан шикоят қилмайдилар, аммо дори нархидан доимо шикоят қиладилар». Шунинг учун биз бу йўналишдаги ишларни жадаллаштирдик. Ҳозирда 3000 номдаги дори воситаларининг нархлари қайта кўриб чиқилмоқда ва уларнинг 490 таси бўйича пасайиш қайд этилган», — деди у.
Азизов ҳозирда ишлаб чиқарувчилар билан музокаралар олиб борилаётганини, чунки нархни кескин тушириш имкони йўқлигини маълум қилди. «Агар биз буни қилсак, дорихоналар зарар кўради, чунки улар препаратларни юқорироқ нархда сотиб олишган. Улар: «Мен буни 100 сўмга сотиб олдим, энди 50 сўмга сотишим керакми?» — дейишади», — дея тушунтирди.
Референт нарх — бу максимал чакана нарх бўлиб, ундан юқори нархда сотиш мумкин эмас. «Шунинг учун дорихоналарга 3 ойдан 6 ойгача ўтиш даври берилади, бу муддат ичида улар эски захираларни сотиб юборишлари мумкин. Агар улгурмасалар, янги нархларга ўтишлари керак бўлади», — дея қўшимча қилди Азизов.
Унинг сўзларига кўра, бу услуб халқаро тажрибадан, хусусан, Туркиядан олинган.
«Биз уни Ўзбекистонда ҳам жорий этамиз. Айтганимдек: 3000 номдаги дори воситаларидан 490 таси бўйича нархларнинг пасайиши қайд этилган. Биз жараённи ҳали якунламадик, чунки у анча узоқ. Ҳар бир препаратнинг импорт нархларини ўрганиш, уларни қайта кўриб чиқиш, бошқа давлатлар билан солиштириш керак — ва буларнинг барчаси вақт талаб қилади», — дея хабар берди у.
У рецептли препаратлар бўйича нархларнинг пасайиш тенденцияси аллақачон кузатилаётганини, рецептсиз бериладиган препаратлар эса нархларни тартибга солишдан чиқарилганини таъкидлади. Агар ишлаб чиқарувчилар рецептли препаратлар нархларини чеклаш туфайли қийинчиликларга дуч келса, улар харажатларни қоплаш учун рецептсиз дориларни ҳам ишлаб чиқаришлари керак бўлади.
Азизов ҳозирда Ўзбекистонда дори воситалари нархлари ҳақиқатан ҳам юқори эканлигини тан олди, аммо уларни пасайтириш жараёни аллақачон бошланган.
«Tashkent Pharma Park кластерида ҳозирда 26 та лойиҳа амалга оширилмоқда, мамлакат бўйича эса жами 160 га яқин лойиҳа бор. Бу лойиҳалар амалга оширилганда, улар натижа бера бошлайди. Ишлаб чиқаришнинг ўсиши рақобатни кучайтиради, бу эса ўз навбатида нархларнинг пасайишига олиб келади», — дея таъкидлади.
Агентлик директори мисол тариқасида натрий хлорид инфузияси билан боғлиқ вазиятни келтирди. 2024 йил февралида танқислик туфайли нарх 18 минг сўмга етган эди.
«Нега? Чунки танқислик юзага келди. Рўйхатдан ўтказиш жараёни чўзилиб кетди, улгурмадик. Кейин биз рўйхатдан ўтказишни тезлаштирдик ва ишлаб чиқаришни кескин кенгайтирдик. Ҳозирда нарх — 2500 сўм. Албатта, баъзи ишлаб чиқарувчилар: «Нархлар жуда тушиб кетди, энди фойда олмаяпмиз», — дейди. Лекин уларда имконият бор — улар бошқа препаратларни ишлаб чиқаришни бошлашлари ва шу тариқа харажатларини қоплашлари мумкин», — деди Азизов.
