Иқтисодий тадқиқотлар ва ислоҳотлар маркази (ИТИМ) Ўзбекистонда YouTube монетизация функциясини — реклама жойлаштиришдан даромад олишни — мамлакат иқтисодиётига потенциал таъсирини таҳлил қилди ва ушбу хизматни ишга туширишдаги асосий тўсиқларни аниқлади.
YouTube монетизациясининг иқтисодий салоҳияти
YouTube монетизация функцияси дунёнинг 108 мамлакатида амал қилади. Марказий Осиёда у фақат Қозоғистонда мавжуд. Россия (санкциялар туфайли) ва Хитойда хизмат ўчирилган.
Ижодий индустрия маҳсулотлари жаҳон ЯИМнинг 3,1%ни ташкил этади ва дунё меҳнатга лаёқатли аҳолисининг 6,2%ни иш билан таъминлайди. Ўзбекистонда бу соҳада 9600 га яқин компания 84 минг ходим билан фаолият юритмоқда. 2030 йилга келиб ижодий иқтисодиётнинг ЯИМдаги улушини 5%га етказиш режалаштирилган.
2025 йил январь ҳолатига кўра, мамлакатда 33,9 миллион мобил алоқа фойдаланувчиси ва 32,7 миллион интернет фойдаланувчиси мавжуд. Мобил интернетнинг ўртача тезлиги — 37,82 Мбит/с, стационар интернетнинг ўртача тезлиги — 79,06 Мбит/с.
Ўзбекистонда Instagram ижтимоий тармоғи фойдаланувчилари сони 11,7 миллион кишини, TikTok — 2,6 миллион, Facebook — 2,3 миллион, X (собиқ Twitter) — 250 минг кишини ташкил этади. Веб-трафик қуйидагича тақсимланади: 66% — Instagram, 13% — Pinterest, 8% — Facebook, 6,3% — YouTube.
Ўзбекистонда YouTubeнинг фаол фойдаланувчилари сони ойига 13 миллион кишини, Telegramда — 20 миллион, Metaда (Instagram ва Facebook) — 10 миллион кишини ташкил этади.
Ўзбекистонда реклама бозори ҳажми 2024 йилда 2,1 триллион сўмга баҳоланмоқда, шундан:
- 29% — рақамли реклама;
- 20% — ташқи реклама;
- 51% — телевизион реклама.
ИТИМ ҳисоблашича, Ўзбекистонда монетизациянинг ёқилиши маҳаллий компанияларга YouTubeдаги рекламага кириш имкониятини очибгина қолмай, блогерларга ҳам даромад олиш имконини беради.
Баҳоланишича, монетизациянинг ишга туширилиши Ўзбекистон ЯИМни 0,05-0,1%га ошириши мумкин. Қозоғистонда бу кўрсаткич ЯИМнинг 0,1%ни ташкил этади.
Ўзбекистонда 26 мингдан ортиқ фаол видеоблогер мавжуд:
- Улардан 1000 нафари йирик блогерлар (100 мингдан ортиқ обуначига эга);
- 5000 нафари — ўрта (10-100 минг);
- 20 минг нафари — кичик (1-10 минг).
CPM (1000 та реклама кўрсатиш нархи) 0,8-1,4 долларни ва йиллик кўришлар сони 36 миллиардни ташкил этса, умумий даромад 28,8-50,4 миллион долларни ташкил этиши мумкин. АҚШда CPM 5-15 долларни, Қозоғистонда эса 0,8-2 долларни ташкил этади.
«Бу Ўзбекистонда блогерлик фаолияти бозорининг юқори ўсиш салоҳияти ва нисбатан паст рақобат даражасидан далолат беради. Натижада, ушбу соҳа институционал ривожланиш, ёшларни рақамли иқтисодиётга жалб қилиш ва контент-ижодий саноатга инвестицияларни жалб қилиш учун мустаҳкам асос бўлиши мумкин», — деб ҳисоблайди ИТИМ.
Монетизацияни ишга туширишга тўсиқлар
Шахсий маълумотларни сақлаш. «Шахсий маълумотлар тўғрисида»ги қонунга мувофиқ, Ўзбекистон фуқароларининг маълумотлари мамлакат ичидаги серверларда сақланиши керак.
Гарчи бундай талаблар кўплаб мамлакатларда амал қилса-да, жаҳон амалиётида йирик халқаро IT-компаниялар билан кўпинча махсус келишувлар тузилади ва имтиёзлар берилади.
Масалан, Россия ва Қозоғистонда шахсий маълумотларни сақлаш бўйича қатъий талабларга қарамай, Google ва Meta каби компаниялар билан мажбурий равишда серверларни бу мамлакатларда жойлаштирмасдан, лекин шахсий маълумотларни ҳимоя қилиш тўғрисидаги келишувларни имзолаш орқали муросага эришилган.
Европа Иттифоқида маълумотларни мамлакат ташқарисига узатиш, агар улар хавфсизлик даражаси Европа даражасига тенг шароитларда сақланса, рухсат этилади. Ҳиндистонда мажбурий маълумотларни сақлаш фақат молиявий маълумотларга тааллуқли.
Маҳаллий инфратузилмани ривожлантириш ва серверларга бўлган талабларни енгиллаштириш учун Қозоғистонда бўлгани каби глобал булутли платформалар (AWS, Google Cloud, Microsoft Azure) билан ҳамкорликни кенгайтириш зарур.
YouTube серверлари халқаро Tier III стандартларига мувофиқ ишлайди. Ўзбекистонда бундай булутли инфратузилмани Tier III стандарти бўйича биринчи бўлиб «Ўзбектелеком» компанияси 2021 йилда қурган.
Tier III стандартига мос келувчи дата-марказ қурилиши ҳар бир миллион мегаватт ўрнатилган қувват учун ўртача 7-10 миллион долларни ташкил этади (яъни, дата-марказ учун 1 МВт қувватни таъминлаш, шу жумладан ускуналар, совутиш тизими, хавфсизлик ва бошқа харажатлари).
Бугунги кунда Google’нинг жами 33 та маълумотларни қайта ишлаш маркази мавжуд бўлиб, улар АҚШ (18 та), Уругвай, Чили, Ирландия, Нидерландия (3 та), Дания, Финляндия, Германия, Бельгия, Норвегия, Буюк Британия, Тайвань, Сингапур ва Японияда жойлашган.
Муаллифлик ҳуқуқини ҳимоя қилиш. Муаллифлик ҳуқуқини қонунчилик ва амалий ҳимоя қилишдаги камчиликлар YouTubeда контент яратиш бозорининг ривожланишига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Бу соҳадаги асосий муаммолар қаторида:
- Пират контентнинг тарқалиши. Баъзи кичик телеканаллар ва блогерлар хорижий фильмлар, мусиқа ва спорт трансляцияларини рухсатсиз YouTube’га юклайдилар;
- Муаллифларнинг ўз асарларини ноқонуний кўчириш ва бошқа каналлар томонидан қайта юклашдан ҳимоя қила олмаслиги мотивациянинг пасайишига олиб келади;
- Расмий лицензиялаш бозорининг суст ривожланиши: YouTube’да мусиқа, фильмлар ва сериаллар учун маҳаллий расмий дистрибьюторлар мавжуд эмас.
Реклама бозори бўйича шаффоф маълумотлар етишмаслиги. Реклама бозори бўйича мунтазам янгиланадиган очиқ маълумотлар ва статистиканинг етишмаслиги туфайли Ўзбекистон кўпинча халқаро шарҳларда кўрсатилмайди, бу YouTube каби компанияларнинг қарор қабул қилишини қийинлаштиради.
Рақамли мониторинг тизимини жорий этиш, қонунчиликни янгилаш, жамоатчилик назоратини кучайтириш ва реклама бозори бўйича статистикани очиқ эълон қилиш тавсия этилади.
Ўзбек тили ва нутқни таниш алгоритмлари. YouTube’нинг нутқни, шу жумладан беҳаё сўзларни таниш алгоритмлари сунъий интеллект ва машинада ўқитишга асосланган. Бироқ, ўзбек тилида кўплаб шевалар ва диалектлар мавжудлиги сабабли, тизим ўзбек нутқини аниқ танишда қийналади, бу унинг модернизацияси ва контентни автоматик модерация қилишда қийинчиликлар туғдиради.
YouTube нутқни таниш алгоритмлари тилни тўғри қабул қилиши учун катта ҳажмдаги аудио маълумотлар зарур. Шунинг учун ўзбек тилида автоматик субтитрлар ва транскрипция сифатини яхшилаш учун қуйидагилар зарур:
- ўзбек тилидаги аудио маълумотларни тўплаш ва очиқ эълон қилиш;
- Google ва YouTube билан ҳамкорлик;
- сунъий интеллект ва табиий тилни қайта ишлаш технологиялари соҳасида илмий тадқиқотларни ривожлантириш;
- давлат лингвистлари томонидан ўзбек тили ва унинг диалектлари учун талаффуз стандартлари ва лексик нормаларни яратиш;
- грантлар ва субсидиялар блогерлар, подкастерлар ва контент яратувчиларга бериш;
- мутахассисларни ўқитиш.
Халқаро тўлов тизимлари билан боғлиқ муаммолар. Ҳозирги вақтда Ўзбекистонда Visa, Mastercard ва UnionPay каби халқаро тўлов тизимлари мавжуд бўлса-да, YouTube’дан даромад олиш учун энг кенг тарқалган PayPal, Stripe ва бошқа платформалар мамлакатда расман ишламайди.
PayPal фақат харажатлар учун мавжуд, лекин маблағ олиш учун эмас. Банк ўтказмалари мумкин, аммо юқори конверсия ва комиссиялар туфайли чекланган.
Kurbanoff.net блоги муаллифи Шуҳрат Қурбонов аввалроқ қайд этишича, картаси ушбу тизимлар аллақачон амал қиладиган мамлакатда очилган туристлар учун Apple Pay ва Google Pay тўловлари Ўзбекистонда 2019 йил охиридан бери ишлайди.
«Аммо бизнинг фуқароларимиз учун бу, афсуски, мавжуд эмас. Сабаби оддий — Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг шахсий маълумотларини қайта ишлашнинг махсус шартларини тавсифловчи шахсий маълумотлар тўғрисидаги қонуннинг 27-1-моддаси. Сабаби шундаки, на Google, на Apple Ўзбекистонда бу хизматлар ишлаши учун серверларни Ўзбекистонга ўрнатишга тайёр эмас. Қолаверса, қонунни ўзгартириш ҳам шарт эмас, фақат Google Pay ва Apple Pay тўловлари қандай ишлашини ўрганиш ва тушунтириш бериш керак — серверларни ўрнатишга ҳожат йўқ, чунки у ерда биз аллақачон бирон бир электрон почтани очаётганда узатадиган шахсий маълумотлардан ортиқча узатиш йўқ», — деб ёзди у.
Рақамли технологиялар вазири Шерзод Шерматов 2024 йилда ўзбек YouTube-контент муаллифлари инглиз тили каби катта талаб тилларда видеолар яратса, кўпроқ пул топишлари мумкинлигини қайд этган эди.
Журналистларнинг Ўзбекистонда YouTube монетизациясига чеклов қачон олиб ташланиши ҳақидаги саволига жавоб берар экан, вазир шундай деди:
«Менинг маслаҳатим — кўпроқ хорижий аудитория учун ишлаш. Чунки инглиз тилидаги контент монетизацияси жуда юқори. Масалан, Марғилонда Инҳа университети битирувчиларимиздан бирини учратдим. У YouTube каналида 3D-принтерлар ҳақида обзорлар қилади. Унинг каналига киринг — унинг рилслари 30 миллион марта кўрилган. Чунки инглиз тилидаги аудитория жуда катта. Бунинг эвазига у ўртача ойига 5000 доллар ишлаб топади. Солиштиринг: ўзбек тилидаги контентдан қанча, инглиз тилидагидан қанча топишингиз мумкин? Шунинг учун мавжуд монетизация механизмидан максимал даражада фойдаланиш керак», — деди у.
Монетизацияга келсак, Шерматов бу компаниянинг режалари ва қадамларига боғлиқлигини айтди.
Ўтган йили Ўзбекистонда яқин келажакда YouTube монетизациясига чеклов олиб ташланиши мумкинлиги ва платформа раҳбариятига тегишли мурожаат юборилгани хабар қилинган эди.
