Бирлашган Миллатлар Ташкилоти болалар жамғармасининг (ЮНИСЕФ) «Биз қаерда яшаймиз ва ўқиймиз: Европа ва Марказий Осиёда болаларга нисбатан зўравонлик» номли ҳисоботига кўра, Европа ва Марказий Осиёдаги мамлакатлар ва ҳудудлардаги ҳар учинчи бола уйда жисмоний жазога, деярли ҳар иккинчи бола эса психологик тажовузга дуч келмоқда.
Тадқиқотчилар аниқлашича, шапалоқ, чимчилаш ва калтаклашни ўз ичига олган жисмоний жазолар минтақадаги 30% дан ортиқ болаларга нисбатан қўлланилади, психологик тажовуздан, жумладан, қўрқитиш, ҳақоратлаш ва оғзаки ҳақоратлардан эса минтақанинг 15 та мамлакат ва ҳудудидаги болаларнинг 69% гачаси жабр кўрмоқда.
ЮНИСЕФ маълумотларига кўра, ота-оналарнинг 90% дан ортиғи жисмоний жазо ва психологик тажовузга эҳтиёж йўқлигига ишонади, аммо кўплари шунга қарамай, бу амалиётга қўл уришда давом этмоқда. Тадқиқотчиларнинг фикрича, бу кўпинча уларнинг ўз ҳис-туйғуларини назорат қила олмасликлари ва интизомни сақлашнинг зўравонлик усулларининг болалар ривожланиши ва хулқ-атворига узоқ муддатли салбий таъсиридан бехабарликлари билан боғлиқ.
ЮНИСЕФ қайд этишича, жисмоний ёки психологик зўравонликка учраган болалар кўпинча руҳий бузилишларга мойил бўлади, мактабда қийналади ва агрессив хулқ-атворни намоён этади. Бу оқибатлар катта ёшда ҳам давом этиши мумкин, бу эса келажакда оилада ва маҳаллий жамоаларда зўравонлик пайдо бўлиш эҳтимолини оширади ва олдини олиш мумкин бўлган, авлоддан-авлодга ўтадиган зўравонлик циклининг сақланиб қолишига сабаб бўлади.
Ҳисоботда шунингдек, жинсий зўравонлик ва мактабда болаларга нисбатан зўравонликнинг тарқалиши таҳлил қилинган:
- ЕИнинг 19 та мамлакатида аёлларнинг 1% дан 14% гачаси 15 ёшгача жинсий зўравонликка учраганини хабар қилади, аммо ҳақиқий рақамлар анча юқори бўлиши мумкин;
- Минтақадаги болаларнинг ўртача 11% и мактабда қўрқитиш (буллинг) қурбони бўлганини, 15% — кибербуллингга учраганини, 10% эса ўзаро жанжалларда қатнашганини хабар қилади;
- Болаларга нисбатан зўравонликнинг глобал харажатлари йилига 7 трлн долларни ташкил этади, бу жаҳон ЯИМнинг тахминан 8% га тенг.
Бугунги кунда жисмоний жазолар, шу жумладан уйдаги жазолар минтақадаги 55 та мамлакат ва ҳудуддан 38 тасида тақиқланган. Бироқ, ЮНИСЕФ фикрича, қонунчиликни ота-оналар ва болаларга ғамхўрлик қилувчи шахсларни қўллаб-қувватлашга қаратилган, жумладан, позитив интизом чораларини қўллашга ундовчи ўқитиш дастурлари билан мустаҳкамлаш керак.
Болаларга нисбатан зўравонликка барҳам бериш Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенцияга биноан юридик мажбурият ва 2030 йилгача бўлган даврда Барқарор ривожланиш мақсадлари доирасидаги глобал мажбурият. Шундай бўлса-да, ЮНИСЕФ минтақада бу мақсадга эришиш йўлида илгарилаш кузатилмаётганини таъкидлайди.
ЮНИСЕФ минтақа мамлакатларини қўрқитишдан холи, хавфсиз ва инклюзив таълим муҳитини жорий этиш ишларини кенгайтиришга, шунингдек, зўравонлик ҳолатларини кузатиш ва ютуқларни баҳолаш учун маълумотлар тўплаш ва мониторингга устувор аҳамият беришга чақирди.
Ўзбекистон бўйича маълумотлар
ЮНИСЕФ маълумотларига кўра, Ўзбекистонда 1 ёшдан 14 ёшгача бўлган болаларнинг 29% жисмоний жазога дучор бўлади. Улардан 37% — 3−4 ёшли болалар, 35% — 5−9 ёшлилар, 24% — 1−2 ёшлилар, 22% — 10−14 ёшлилар.
Ўзбекистондаги 11% катталар болаларни тарбиялаш/ўқитиш учун жисмоний жазо зарур деб ҳисоблайди, бироқ уни амалда қўллайдиганлар 29% ни ташкил этади. ЮНИСЕФ фикрича, муносабат ва амалиёт ўртасида кўп сабаблар мавжуд, жумладан, авлодлар ўртасидаги зўравонлик (болалигида зўравонликка учраган катталар, ҳатто уларга рози бўлмаса-да, ўша амалиётларни такрорлайди); иқтисодий қийинчиликлар туфайли стресс; тарбиянинг позитив усуллари ҳақида етарли билимнинг йўқлиги.
Ўзбекистонда 1 ёшдан 14 ёшгача бўлган болаларнинг 60% гачаси психологик тажовузга дучор бўлади, улардан 61% ўғил болалар, 58% қиз болалар. Бу ёш гуруҳида психологик тажовуздан 5−9 ёшли болалар энг кўп (65%) жабр кўрмоқда, улардан кейин 3−4 ёшлилар (63%), 10−14 ёшлилар (60%) ва 1−2 ёшлилар (44%) туради.
Минтақадаги мамлакатлар орасида Ўзбекистонда болаларни қасддан ўлдиришнинг энг юқори даражаси қайд этилган: 2018 йилда 0 ёшдан 17 ёшгача бўлган болаларнинг ҳар 100 мингтасига 2,5 та бола қурбон бўлган.
Болаларни қасддан ўлдиришнинг энг паст кўрсаткичлари Ирландия, Норвегия ва Испанияда кузатилган. Бу барча мамлакатларда кўрсаткич 2023 йилда 100 минг боланинг 1 та қурбонидан кам бўлган.
