2024 йилда кузатилмайдиган иқтисодиётнинг биринчи расмий баҳоси эълон қилинганидан сўнг, бу кўрсаткич иқтисодий шаффофликнинг муҳим индикаторига айланди. 2025 йил январь-июнь ойлари учун янги маълумотлар динамикани кузатиш ва мамлакатнинг “иккинчи иқтисодиёти” қайси йўналишда ҳаракатланаётганини баҳолаш имконини беради.
Кузатилмайдиган иқтисодиёт — бу расмий статистика тўлиқ ҳисобга ола олмайдиган иқтисодиётнинг бир қисми. У норасмий ва яширин иқтисодиётни ўз ичига олади.
Норасмий иқтисодиёт — бу рўйхатдан ўтмасдан хизмат кўрсатадиган кичик бизнес ва хизматлар. Масалан, уйда кийим таъмирлаш, лицензиясиз такси хизмати ёки расмий рухсатсиз сабзавот сотиш.
Яширин иқтисодиёт — бу қонуний фаолиятнинг давлатдан яширилган қисми. Масалан, тадбиркорлар камроқ солиқ тўлаш учун даромадларининг бир қисмини кўрсатмаганда ёки ходимларга “конвертда” маош берганда.
Камайишми ёки ўсишми?
2025 йил биринчи ярим йиллик якунларига кўра, кузатилмайдиган иқтисодиётнинг ялпи қўшилган қиймати (ЯҚҚ) 265,5 трлн сўмни ёки ЯИМнинг 32,9% ини ташкил этди.
Таққослаш учун: биринчи чоракда бу кўрсаткич 106,8 трлн сўмни ёки ЯИМнинг 32% ини ташкил этган эди. Шундай қилиб, кузатилмайдиган сектор улушида 0,9 фоиз пунктга озгина ўсиш кузатилмоқда, буни иқтисодий фаолликдаги мавсумий тебранишлар билан изоҳлаш мумкин.
Бироқ, 2024 йил якунларига нисбатан, улуш 34,8% ни ташкил этганда, ҳозирги даража 1,9 фоиз пунктга паст бўлиб, бу яширин ва норасмий секторларнинг роли камайиш тенденциясидан далолат бериши мумкин.
Норасмий сектор иккинчи чоракда ЯИМдаги улушининг бироз ўсишини кўрсатмоқда, аммо яширин иқтисодиёт, аксинча, нисбий ифодада камайди — I чоракдаги 8,4% дан ярим йилликда 8,0% гача. Бу яширин фаолиятни янада фаол қонунийлаштириш ёки унинг норасмий сегмент томон қайта баҳоланишидан далолат бериши мумкин.
Соҳавий урғулар
Кузатилмайдиган иқтисодиётнинг тармоқлар бўйича тақсимланишидаги ўзгаришлар қизиқарли:
- Қишлоқ хўжалиги: 2025 йил I ярим йилликда 75,1% (2024 йилда 63,6% га қарши);
- Қурилиш: 35,9% (41,3% га қарши);
- Хизматлар соҳаси: 35,2% (40,1% га қарши);
- Саноат: 10,5% (8,9% га қарши).
Қишлоқ хўжалиги норасмий бандлик ва ишлаб чиқаришда ўз доминантлигини кучайтирмоқда. Ўсиш нафақат мавсумийлик билан, балки қишлоқ жойларда ҳисобга олиш ва қонунийлаштириш жараёнлари бошқа соҳаларга қараганда секинроқ кечаётгани билан ҳам боғлиқ бўлиши мумкин. Шу билан бирга, қурилиш ва хизматлар улушининг қисқариши давлатнинг бу соҳалардаги фаолиятни шаффофлаштириш бўйича саъй-ҳаракатларини акс эттириши мумкин.
Шуниси ҳам эътиборга лойиқки, саноат кузатилмайдиган сектор улушининг бироз ўсишини кўрсатмоқда.
Яширин иқтисодиёт улушининг 2024 йилдаги 8,4% дан ярим йилликда 8,0% гача камайиши 2 хил маънога эга бўлган сигнал. Бир томондан, давлатнинг шаффофликни ошириш бўйича саъй-ҳаракатлари натижалари ҳақида гапириш мумкин: ҳисобга олишни рақамлаштириш, нақд пулсиз ҳисоб-китобларни чеклаш, солиқ амнистияси.
Бошқа томондан, рақамлар статистик хатолик доирасида қолади ва узоққа борадиган хулосалар чиқаришга имкон бермайди. 2025 йил учун якуний кўрсаткич ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлади: у камайиш барқарор тенденцияга айландими ёки вақтинчалик тебраниш бўлдими, шуни кўрсатади.
