Олий Мажлис Сенати 2025 йил 26 июнь куни бўлиб ўтган мажлисда Ўзбекистоннинг Ядровий зарар учун фуқаролик жавобгарлиги тўғрисидаги Вена конвенциясига қўшилиши тўғрисидаги қонунни маъқуллади.
Сенатор Жамила Бобоназарованинг хабар беришича, бугунги кунда Ўзбекистонда Жиззах вилояти Фориш туманидаги Тузкан кўли яқинида биринчи атом электр станцияси қурилиши лойиҳаси амалга оширилмоқда. Бу президентнинг 2019 йил 7 февралдаги Ўзбекистонда атом энергетикасини ривожлантиришнинг 2019-2029 йилларга мўлжалланган концепцияси тўғрисидаги қарорида назарда тутилган бўлиб, у узоқ муддатли энергетика хавфсизлигини таъминлаш ва иқтисодиётни декарбонизация қилишга қаратилган.
Лойиҳа Россиянинг «Росатом» давлат корпорацияси билан ҳукуматлараро битим асосида амалга оширилмоқда.
Хусусан, ВВЭР-1000 русумли (ҳар бири 1 ГВт) иккита энергоблокка эга «3+» авлод атом электр станцияси ва РИТМ-200Н русумли (ҳар бири 55 МВт) кичик қувватли иккита энергоблокка эга кичик атом электр станцияси қурилиши режалаштирилган.
Халқаро атом энергияси агентлиги (МАГАТЭ) талабларига мувофиқ, ядровий энергетика дастурларини амалга ошираётган давлатлар ядро хавфсизлиги соҳасидаги халқаро-ҳуқуқий ҳужжатларга қўшилиши шарт.
Вена конвенцияси ҳақида
Бундай ҳужжатлардан бири 1963 йил 21 майда МАГАТЭ шафелигида қабул қилинган ва ушбу соҳадаги асосий халқаро-ҳуқуқий ҳужжат ҳисобланган Ядровий зарар учун фуқаролик жавобгарлиги тўғрисидаги Вена конвенциясидир.
Бугунги кунда конвенция иштирокчилари 47 та давлат, жумладан Қозоғистон, Россия, Беларусь, Украина, Арманистон ва бошқа мамлакатлар.
Вена конвенциясининг мақсади – ядро иншооти операторининг у томонидан бошқариладиган объектларда содир бўлган ҳодисалар натижасида юзага келган ядровий зарар учун жавобгарлигини белгилаш, шунингдек, бундай зарардан молиявий ҳимояни таъминлаш учун минимал талабларни аниқлаш.
Конвенцияга мувофиқ, оператор ядровий зарар учун мутлақ жавобгарликни ўз зиммасига олади. Бироқ, агар зарар қуролли можаро, фуқаролар уруши, қўзғолон ёки фавқулодда табиий офатлар натижасида юзага келган бўлса, шунингдек, агар ядро иншоотининг ўзига ёки операторга тегишли мол-мулкка зарар етказилган бўлса, у жавобгарликдан озод қилинади.
Президентнинг 2024 йил 24 декабрдаги фармонига (ПФ-224) кўра, Фанлар академиясининг Ядро физикаси институти ва Атом электр станцияси қурилиши дирекцияси атом энергиясидан фойдаланиш объектларини оператив бошқарув ҳуқуқи асосида бириктирилиши мумкин бўлган ташкилотлар сифатида белгиланди.
Конвенция ядро иншооти операторининг фуқаролик жавобгарлигининг минимал чегарасини 5 миллион доллар миқдорида белгилайди. Бунда доллар деганда 1963 йил 29 апрелдаги расмий олтин паритети билан белгиланган қиймат тушунилади, унга кўра бир трой унция соф олтин 35 долларга тенг бўлган. Ҳозирда бу тахминан 480 миллион долларни ташкил этади.
Шу билан бирга, конвенцияга аъзо давлат ўз миллий қонунчилигида ядро иншооти операторининг фуқаролик жавобгарлиги чегарасини мустаҳкамлаши шарт. Бунинг учун у тегишли ички норматив-ҳуқуқий ҳужжатни қабул қилиши керак бўлиб, унда молиявий жавобгарликнинг аниқ суммаси ва уни таъминлаш тартиби белгиланади.
Даъво аризаларини бериш муддати ядровий ҳодиса содир бўлган пайтдан бошлаб 10 йил билан чекланган.
Бундан ташқари, конвенция зарарни қоплаш бўйича даъволарни кўриб чиқиш учун ядровий ҳодиса содир бўлган давлатнинг миллий судларининг мутлақ юрисдикциясини тан олади.
МАГАТЭ талаблари
Халқаро атом энергияси агентлиги (МАГАТЭ):
- давлатларнинг ядровий зарар учун фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарликнинг глобал тизимида иштирок этиши зарурлигини таъкидлайди;
- компенсациянинг аниқ ҳуқуқий механизмларини жорий этишни талаб қилади;
- миллий қонунчиликни халқаро мажбуриятларга мувофиқлаштириш муҳимлигини таъкидлайди.
Кейинги қадамлар
Конвенцияга қўшилгандан сўнг ядровий зарар етказиш учун фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик ва уни молиявий таъминлаш тўғрисида алоҳида норматив-ҳуқуқий ҳужжат ишлаб чиқиш талаб этилади.
Бу ҳужжатда эксплуатация қилувчи ташкилотнинг учинчи шахслар олдидаги ядровий зарар етказиш учун фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлигининг ўзига хос хусусиятлари, бу жавобгарликни молиявий таъминлаш механизмлари, ядровий зарарни қоплаш бўйича даъволарни судда кўриб чиқиш хусусиятлари, шунингдек, радиациявий таъсирдан жабрланган жисмоний ва юридик шахслар ҳамда атроф-муҳит объектларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш кафолатлари мустаҳкамланиши керак.
Ўзбекистон Вена конвенциясига қўшилгандан сўнг, ядро хавфсизлиги соҳасидаги бошқа халқаро шартномаларга, хусусан:
- Ядро аварияси ёки радиациявий фавқулодда вазиятда ёрдам бериш тўғрисидаги конвенцияга (Вена, 1986 йил 26 сентябрь);
- Ядро аварияси ҳақида эрта хабар бериш тўғрисидаги конвенцияга (Вена, 1986 йил 26 сентябрь);
- Ядро хавфсизлиги тўғрисидаги конвенцияга (Вена, 1994 йил 17 июнь) қўшилиш ҳам режалаштирилган.
Бундан ташқари, жорий йилда Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Саноат, радиация ва ядро хавфсизлиги қўмитаси қуйидаги қонун лойиҳаларини ишлаб чиқишни режалаштирмоқда:
- «Кимёвий хавфсизлик тўғрисида»;
- «Хавфли ишлаб чиқариш объектларининг саноат хавфсизлиги тўғрисида»;
- «Радиоактив чиқиндилар билан муомала қилиш тўғрисида».
Бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатларга, шунингдек, қонунчилик техникаси қоидаларига мувофиқ.
Сенатор Жамила Бобоназарованинг фикрича, қонуннинг қабул қилиниши Ўзбекистоннинг ядро энергетикаси ва хавфсизлиги соҳасидаги халқаро-ҳуқуқий маконга киришини таъминлайди, ядро хавфсизлиги кафолатларига ёрдам беради, ядровий зарардан жабрланганларнинг ҳуқуқларини муносиб ҳимоя қилади, ядро энергетикаси соҳасида давлатнинг жавобгарлигини аниқ белгилайди ва ушбу соҳада суғурта тизими ва компенсация механизмини жорий этишга имкон беради.
