Ўзбекистон Соғлиқни сақлаш вазирлигининг Соғлиқни сақлаш ва стратегик ривожлантириш институти электрон сигареталарнинг зарари ва уларнинг муомаласини чеклаш чоралари бўйича матбуот анжумани ўтказди. Қонун лойиҳаси 2025 йил январь ойида Қонунчилик палатаси томонидан қабул қилинган, апрель ойида Сенат томонидан маъқулланган ва ҳозирда президент томонидан имзоланиши кутилмоқда. У вейпларни ишлаб чиқариш, сотиш, олиб кириш ва реклама қилишни тўхтатишни назарда тутади.
Ташаббуснинг биринчи даражали вазифаси — болалар ва ўсмирларни эрта никотинга қарамликдан ҳимоя қилиш, деди институт бош мутахассиси ва Соғлиқни сақлаш вазирлигининг тамакига қарши кураш бўйича маслаҳатчиси Шуҳрат Шукуров.
«Биз қўшнилар тажрибасини инобатга олиш, қандай муаммолар юзага келиши мумкинлигини ва қонун кучга киргандан сўнг дарҳол қандай чоралар кўриш кераклигини тушуниш учун Қозоғистондан тақиқ 2021 йилдан бери амал қилаётган ҳамкасбимизни таклиф қилдик», — дея таъкидлади.
«Тамаки тутунидан холи Қозоғистон учун» Миллий коалицияси раҳбари Жамиля Садикова ушбу мамлакатда тақиқ жорий этилганидан сўнг амалиётда баъзи қийинчиликлар юзага келганини айтиб ўтди: қонуннинг дастлабки таҳрири вейпларни олиб кириш, ишлаб чиқариш, сотиш ва реклама қилишни тақиқлаган, аммо уларни сақлаш ва етказиб бериш учун жавобгарликни назарда тутмаган.
«Полиция контрабанда омборларини очиб, жарима ёзиши мумкин эмас эди», — дея қайд этди Садикова. Ҳозирда Қозоғистонда ушбу ҳаракатлар учун ҳам жазо чораларини белгилаш мақсадида қонунчиликка ўзгартиришлар киритилмоқда.
Ўзбекистон қонун лойиҳасида бу жиҳатлар дарҳол ҳисобга олинган.
Садикова вейп саноати наркобизнесга ўхшаш схемалар асосида ишлашини таъкидлади.
«Биз ушбу бозорни ўрганганимизда, мактабларда юқори синф ўқувчиларига вейплар бепул тарқатилгани маълум бўлди. Мактабида таниқли йигитлар дистрибьютор бўлишган, кичикроқ синфдагилар эса битта вейп сотиб олиш учун 4-5 киши бўлиб пул йиғишган. Хавфли кимёвий моддаларга яна инфекция ҳам қўшиларди», — деди эксперт.
У вейпларни замонавий ёшларнинг «электрон сўрғичи» деб атади, чунки ўсмирлар ускунани деярли доимий равишда оғзида ушлаб туради. Вазиятни ароматизаторлар янада оғирлаштиради: саноат 16 минггача турдаги таъм вариантларини ишлаб чиқаради, бу эса нафақат никотин, балки таъмга қарамликни ҳам шакллантиради. Коалиция маълумотларига кўра, 2023 йилда Қозоғистонда вейп фойдаланувчиларининг 18% 15 ёшгача бўлган болалар бўлган.
Садикованинг сўзларига кўра, кимёвий никотинли иссиқ аэрозоль ўпкани шикастлаб, куйиш «йўлларини» ҳосил қилади, ёғли асос тўқималарда тўпланиб, ўпка етишмовчилигини келтириб чиқаради.
«Америкада вейплардан 70, Исроилда эса 2 нафар ёш инсон ўлими қайд этилган. Бизда ҳар ой ўпкани сунъий шамоллатиш аппаратига келадиган ўсмирлар бор. Бу қарамликни даволаш йўқ», — дея таъкидлади.
«Қозоғистонда биз вейпларга гиёҳвандлик воситаси сифатида қараймиз. Фақат шу йўл билан болаларни ҳақиқатан ҳам ҳимоя қилиш мумкин», — деди Жамиля Садикова.
Қозоғистонда тақиқ тайёрланаётгани эълон қилиниши билан вейплар расталардан тез орада ғойиб бўлди. Авваллари улар озиқ-овқат дўконларида сақич ва болалар ширинликлари ёнида сотилган — саноат онгли равишда «хавфсиз ўйинчоқ» образини шакллантирган. Бугунги кунда қонуний сотувлар бутунлай йўқолган, аммо Telegram-каналлар ва контрабанда сақланиб қолмоқда.
Бунга қарши курашиш учун киберполиция ва мессенжерларни мониторинг қилиш тизими жалб этилди. Ёш кўнгиллилар ноқонуний каналларни аниқлашга ёрдам беради, Ахборот вазирлиги эса Telegram билан меморандум асосида уларни блоклайди. Садикованинг сўзларига кўра, бу чоралар туфайли Костанай ва Олмаота вилоятларидаги йирик омборлар ёпилди.
«Биз болаларни атайлаб заҳарлаётган жиноятчилар билан иш олиб бормоқдамиз. Улар билан ўз тилида гаплашиш керак — фақат жарима ва қамоқ билан», — дея қайд этди.
Ўзбекистонда электрон сигареталарни реклама қилиш тақиқланган, уларни сотишга фақат стационар савдо объектларида рухсат берилган. Бироқ, тақиқларни қўллаш муаммо бўлиб қолмоқда, деди Шуҳрат Шукуров. Институтнинг яқинда ўтказган мониторинги вейпларнинг онлайн-савдоси ва рекламаси фактларини аниқлади.
«Биз бундай ҳолатларни ваколатли органларга етказамиз ва жамоатчиликни хабардор қиламиз. Аммо амалдаги жарималар жуда кам», — дея тушунтирди.
Шуҳрат Шукуровнинг сўзларига кўра, Ўзбекистонда электрон сигареталар мактаблардан 100 м дан кам радиусда савдо қилиш тақиқланганига қарамай, киосклар ва озиқ-овқат дўконларида эркин сотилган. Маҳсулот ёрқин, хушбўй ва болаларга мўлжалланган.
«Тошкент шаҳар Ички ишлар бош бошқармаси бешинчи синфдан бошлаб вейп чекишни бошлаган ҳолатни қайд этди», — деди.
Шуҳрат Шукуровнинг маълумотига кўра, қўшни мамлакатда бўлгани каби, Ўзбекистонда ҳам қонун имзоланишидан олдин электрон сигареталар бозори қисқара бошлаган. Вейп дўконлари эгалари уларни ёпиб, белгиларини олиб ташламоқда ва қолдиқ маҳсулотларни сотишмоқда, деди Соғлиқни сақлаш вазирлиги мутахассиси. Соғлиқни сақлаш институти мониторинги шуни кўрсатдики, ассортимент сезиларли даражада қисқарган ва савдо нуқталарининг бир қисми бутунлай йўқолган.
Шуҳрат Шукуровнинг таъкидлашича, Соғлиқни сақлаш институти тамаки баргларидан тайёрланган стиклардан фойдаланадиган ва аэрозоль ҳосил қилиш учун 300° С гача қиздириладиган тамакини қиздириш тизимларини ҳам тақиқлашни истаган.
«Бу ҳам зарарли, аммо тамаки маҳсулоти ҳисобланади. Сотишга рухсат берилган ва бундай маҳсулотларга оддий сигареталар каби акциз солиғи солинади», — деди эксперт.
Қонун кучга киргандан сўнг вейплар бутунлай тақиқланади.
«Биз тамакини қиздириш мосламаларини ҳам уларга тенглаштирмоқчи эдик, аммо ишлаб чиқарувчиларнинг лоббиси туфайли бу банд чиқариб ташланди. Қиздириш тизимлари сигареталарнинг ўзига хос ҳидига эга эмас, улар ресторанларда ва ишда чекилади, атрофдагиларнинг эътирозларига сабаб бўлмайди. Бу уларни айниқса хавфли қилади», — деди Шуҳрат Шукуров.
Унинг сўзларига кўра, тамаки компаниялари давлат органларига электрон сигареталарни тақиқламаслик бўйича таклифлар билан мурожаат қилиб, «истеъмолчининг танлаш ҳуқуқи»га ишора қилганлар.
«Маҳсулот зарарли бўлганда ва биринчи навбатда болалар орасида тарқалганда, қандай танлаш ҳуқуқи ҳақида гап бўлиши мумкин?» — дея хулоса қилди эксперт.
