2024 йил декабрь ойи охирида хусусийлаштирилган Миллий банклараро процессинг маркази (“Humo” тўлов тизими) баъзи хизматлар нархини сезиларли даражада оширди. Бу 2025 йил 7 март ва 21 май куни янгиланган тарифлардан келиб чиқади. Охирги марта тарифлар 2024 йил 12 августда ўзгарган эди.
Асосий ўзгаришлар EPOS орқали онлайн-операцияларга тегишли. (Бу электрон терминал (Электрон Савдо Нуқтаси — EPOS) ёрдамида амалга ошириладиган, аммо кассада жисмонан эмас, балки интернетда амалга ошириладиган операциялар. Мисоллар: банк карталари орқали интернет-дўконлар ёки мобил иловалар орқали товар ва хизматлар учун тўлов, агар эквайринг EPOS-платформа орқали амалга оширилган бўлса. Ёки мобил банклар орқали ҚР-код орқали тўлов (агар ҚР-код сотувчининг EPOS-терминалига боғланган бўлса). Тарифлар истеъмолчиларга тўғридан-тўғри таъсир қилмайди, чунки комиссияни дўкон ёки интернет-дўкондаги терминалларга хизмат кўрсатувчи эквайер банклар тўлайди. Аммо банклар келажакда тарифлар ошгани сабабли “Humo” карталари бўйича хизматлар нархини ошириши мумкин.)
Агар илгари интернет-эквайринг операциялари учун ягона 0,03% тариф амал қилган бўлса, энди операцияларнинг бир қисми алоҳида ажратилган, хизматлар нархи эса 3,3 баробар – 0,1% гача оширилган:
- бошқа тизимлар карталарига ёки электрон ҳамёнларга ўтказмалар учун мўлжалланган EPOS орқали эквайринг учун комиссия – 0,1%;
- трансчегаравий тўловлар учун – 0,1%;
- умумий тўловлар учун (нақд пул ечиш) – 0,1%;
- QR-код орқали ёки жойларда тўлов учун (нақд пул ечиш) – 0,06%;
- конверсия операциялари учун (нақд пул ечиш/тўлдириш) – 0,1%;
- инфокиоскаларда (ёки бошқа ускуналарда) нақд пул билан операциялар, кэшбэк (нақд пул ечиш/тўлдириш) – 0,1%;
- омонатлар, банк ҳисобварақлари билан операциялар учун (нақд пул ечиш/тўлдириш) – 0,1%;
- кредит операциялари учун (нақд пул ечиш/тўлдириш) – 0,1%;
- касса операциялари учун (нақд пул ечиш/тўлдириш) – 0,1%;
- реквизитлар бўйича тўлов учун – 0,1%.
“Humo” ичидаги ўтказмалар учун мўлжалланган EPOS орқали эквайринг 0,03% даражасида, кредитларни сўндириш ва автосписания учун эса 0,1% даражасида қолди.
Виза/Виза Domestic, Mastercard/Mastercard Domestic карталари учун банкомат эквайринг хизмати нархи транзакция суммасининг 0,59% дан 0,6% гача (лекин 2875 сўмдан кам эмас), UnionPay International учун – 0,19% дан 0,2% гача ошди. Mastercard Internation карталарига хизмат кўрсатиш 2,3% дан 2,8% гача қимматлашди.
“HumoPay” хизматини қўллаб-қувватлаш учун абонент тўлови бекор қилинди (илгари – ойига 3,5 млн сўм).
“Humo” картасини марказий персбюрода эмиссия қилиш арзонлашди – 3000 сўм ўрнига карта учун 2000 сўм.
Шуни таъкидлаш жоизки, давлат компанияси сифатида “Humo” кўплаб хизматларни – айниқса ўтказмалар ва транзакцияларни – ё комиссиясиз, ёки пасайтирилган тарифларда таклиф қилган. Хусусан, “Humo” комиссиялари “Uzcard”никидан бир неча баравар паст бўлган – айрим ҳолларда (оширишдан олдин) фарқ иккала тизимнинг расман эълон қилинган тарифларига кўра 15 баробарга етган.
Келажакда комиссияларнинг ошишига қарамай – ҳатто 3-5 баробар бўлса ҳам – “Humo” бозорда нисбатан арзон муқобил бўлиб қолади, шу билан бирга унинг рентабеллиги сезиларли даражада ошиши мумкин.
Янги хизматлар
Банкоматда қўшимча хизматларни қўллаб-қувватлаш нархи (тўловлар, валюта айирбошлаш операциялари ва ҳ.к.) ойига бир қурилма учун 1 БРВ (375 минг сўм) ни ташкил этади. POS ва АТМ учун “Мерчантнинг шахсий кабинети” хизмати бўйича абонент тўлови ҳар бир терминал ID учун 3% БРВ (11 250 сўм), EPOS-терминаллар учун эса – 20% БРВ (75 минг сўм) миқдорида белгиланди.
AliPay+ QR-кодидан фойдаланган ҳолда трансчегаравий тўловлар хизматига уланиш ҚҚС билан 8000 БРВ (3 млрд сўм) туради, AliPay+ QR-кодидан фойдаланган ҳолда трансчегаравий тўловларни эквайринг қилиш – транзакция суммасининг 0,3% ини, ушбу хизматга техник ёрдам кўрсатиш – ойига 10 БРВ (3,75 млн сўм) ни ташкил этади.
Банкоматлар орқали тўловларни эквайринг қилиш тарифи (масалан, телефон ёки коммунал хизматлар учун банкоматда тўлов) транзакция суммасининг 0,3% миқдорида белгиланди. 19 май – тарифлар оширилишидан икки кун олдин – Президент ҳузуридаги Стратегик ислоҳотлар агентлигида нақд пулсиз тўловлар улушини ошириш бўйича Комплекс режа лойиҳасини муҳокама қилиш учун бир қатор компаниялар вакиллари (номлари келтирилмаган) билан учрашув бўлиб ўтди.
Учрашув иштирокчилари миллий тўлов тизимларининг амалдаги комиссиялар тузилмасининг банкларнинг “мотивацияси”га таъсирини муҳокама қилишди. Таъкидландики, “миллий операторлар карталари бўйича банкларни мукофотлаш шартлари халқаро тўлов тизимлари шартларидан паст”, бу банкларнинг у ёки бу ечимларни илгари суришдаги устуворликларига таъсир қилади. Банклар учун миллий ва халқаро тизимлар бўйича “шартлар ва рағбатлантиришларни тенглаштириш” имкониятини кўриб чиқиш таклифи билдирилди.
Шу билан бирга, “Humo” ва “Uzcard” тизимларидаги (иккаласи ҳам энди хусусий компаниялар) айнан қайси комиссиялар паст ҳисобланиши ва улар қайси ечимларга халақит бериши аниқлаштирилмаган.
Хусусийлаштириш ва саволлар
Президентнинг 2024 йил 19 апрелдаги қарори билан “Humo” тўлов тизими давлат улушлари ёки акция пакетлари оммавий савдога қўйилиши лозим бўлган 247 та компания рўйхатига киритилган.
Йил бошида “Humo”ни сотиб олиш бўйича савдолар ғолиби “Paynet” тўлов хизмати бўлгани маълум бўлди, у компания учун 65 миллион доллар ёки 840,3 миллиард сўм таклиф қилган. “Paynet” “Humo”ни сотиб олиш бўйича шартнома 2024 йил 25 декабрда тузилганини хабар қилди. Лекин Давактив бу ҳақда 2025 йил 13 январда, яъни қарийб уч ҳафтадан сўнг эълон қилди. Давлат органи бошқа даъвогарларнинг таклифлари, тўлов шартлари ва шакли, активнинг бошланғич баҳоси ҳақидаги маълумотларни ҳам ошкор этмади.
“Humo”нинг 2024 йилдаги соф фойдаси 168,3 миллиард сўмни ташкил этди, бу 2023 йилга нисбатан 47,1% га юқоридир. Йил охирига келиб тақсимланмаган фойда 203,3 миллиард сўмга (+107,6% йиллик ўсиш), ҳисоб рақамидаги нақд пул маблағлари эса – 233,5 миллиард сўмга (+154,4% йиллик ўсиш) етди.
Шу билан бирга, “Humo” янги акциядор – “Paynet” АЖ қўлига 203,3 миллиард сўм миқдоридаги тақсимланмаган фойда билан ўтди (яъни, “Humo” 2024 йилнинг учинчи ва тўртинчи чораклари учун давлатга дивиденд тўламаган). Энди бу фойдани янги акциядор – “Paynet” олиши мумкин.
“Humo” томонидан тўпланган соф фойда нақд пул маблағлари шаклида сақланган: янги эгасига ўтказилгунга қадар компания ҳисобварақларида 234 миллиард сўмдан ортиқ маблағ бўлган.
Нима учун “Humo” хусусийлаштиришдан олдин давлатга дивиденд тўлаш ўрнига фойда тўплагани номаълум. Давлат активларини бошқариш агентлиги янги акциядор томонидан “Humo” сотиб олиш учун тўлов амалга оширилган ёки йўқлигини ҳали хабар қилмаган.
Молиячи Отабек Бакиров 2025 йил февраль ойи бошида Давактив маълумотларига таяниб, давлатнинг “Humo”даги улуши 65% даражасида сақланиб қолганини хабар қилган эди, бу эса “хусусийлаштириш муддатли тўлов асосида амалга оширилганини”, яъни бўлиб-бўлиб тўлаш йўли билан амалга оширилганини кўрсатади. Процессинг марказига Қозоғистоннинг “Kaspi” ва тахминан “Mastercard” қизиқиш билдирган. Бунга аффилланган шахслар таркибида Давактивнинг қолиши (“Humo”да 20% дан ортиқ улушга эгалик қилиши) ҳам далолат беради.
Март ойида 2018 йил декабрида ташкил топганидан бери “Humo”га раҳбарлик қилган Шуҳратбек Қурбонов ўрнига “Octobank” собиқ раҳбари ўринбосари Алексей Максимов тўлов тизими раиси этиб тайинланди. Тайинланганидан 2,5 ой ўтиб Максимов компания раҳбари лавозимини тарк этди.
Хусусий қўлларга ўтган “Humo” тўлов тизимининг қийматини баҳолаш унинг жорий молиявий кўрсаткичлари ва бозор шароитлари фонида мутахассисларда саволлар туғдирди.
Очиқ маълумотларга кўра, “Humo”нинг 2024 йил якунлари бўйича соф фойдаси 168,3 миллиард сўмни ташкил этди, бу 2023 йилга нисбатан 47% га кўпдир. Шундай қилиб, компаниянинг жорий баҳоси 840,3 миллиард сўм тахминан беш йиллик фойдага тенг.
Шу билан бирга, фойданинг йилига тахминан 50% га ўсиш суръати келаси йилдаёқ баҳолаш мультипликаторини 2,5-3 йиллик фойдагача пасайтириши мумкин.
Таққослаш учун, 2022 йилда бошқа миллий тўлов тизими “Uzcard”даги 75% улуш 210,1 миллиард сўмга сотилган, бунда бутун компаниянинг баҳоси 280 миллиард сўмга тенг бўлган. Молиявий ҳисоботларга кўра, “Узкард”нинг 2023 йилдаги соф фойдаси 51,6 миллион долларни, ўша йилнинг тўққиз ойи учун эса – 660,4 миллиард сўмни (тахминан 51 миллион доллар) ташкил этган, бу эса сотув суммасидан, шунингдек, “Humo” фойдасидан сезиларли даражада ошади.
“Давлат доимо шаффоф қоидалар ва реал пул эвазига сотиши керак”
Иқтисодчи, Абу-Дабидаги (БАА) Нью-Йорк университети профессори Беҳзод Ҳошимов 2024 йил август ойида “Газета.уз”га берган интервьюсида Ўзбекистонда хусусийлаштириш масалалари янада тизимли ва шаффоф ёндашувни талаб қилишини қайд этган эди.
“Буларнинг барчасига тизимлилик етишмаяпти. Мен аукционларни яхшироқ ўтказиш мумкин деб ҳисоблайман – нафақат давлат учун энг катта фойда олиш нуқтаи назаридан, балки мулк энг самарали эгаси қўлига ўтиши учун ҳам”, – дейди у.
“Баъзи аукционларда объектлар нақд пулга эмас, балки кредитга ёки ваъдалар асосида топширилади. Албатта, бундай ҳолатларни яхши деб бўлмайди. Шунинг учун, менимча, давлат доимо шаффоф қоидалар ва реал пул эвазига сотиши керак”, – дея баёнот берди у.
Беҳзод Ҳошимов, шунингдек, бажарилишига кафолат бўлмаса ҳам, кўпроқ инвестиция ёки иш ўринларини ваъда қилган шахс ғолиб бўладиган ёндашувни танқид қилди:
Иқтисодчи шаффоф, адолатли ва ҳалол хусусийлаштиришнинг афзалликларидан бири шундаки, у бюджетга тушумларни максималлаштириш мақсадига зид келмаслиги, аксинча, унга ёрдам беришини таъкидлади.
“Агар сиз ҳамма нарсани тўғри қилсангиз, бюджет энг кўп даромад олади. Аммо агар сиз объектив кўрсаткичларни эмас, балки ким қанча ваъда берганини, кимнинг инвестори “яхшироқ” ва ким “қачондир” кўпроқ сармоя киритишини баҳоласангиз, шу билан бирга ҳеч ким реал пулларни ҳисобламаса – бу ҳеч қаерга олиб бормайдиган йўл. Давлат бундай шартлар билан активларни сотмаслиги керак, чунки уларни самарали назорат қила олмайди”, – дейди у.
Адолатли ва шаффоф хусусийлаштириш нафақат бюджетга тушумлар нуқтаи назаридан, балки жамиятнинг бу жараёнга бўлган ишончи учун ҳам муҳим, дея таъкидлади иқтисодчи.
“Ҳатто жамиятда хусусийлаштириш адолатсиз бўлганлигига нисбатан озгина шубҳа пайдо бўлса ҳам, бу аллақачон риск ва бу ҳақда янги эгалари ҳам билишади. Бу ерда идрок ва реаллик ўртасида фарқ бор. Агар хусусийлаштириш ҳақиқатан ҳам адолатсиз бўлган ва объект арзонга кетган бўлса, янги эгаси активни бозор нархидан паст нархда олганини билади ва уни қадрламаслиги мумкин. У мулк устидан назорати вақтинчалик эканлигини тушунади. Бу бизга текинга тушган нарсалар каби – биз уларни қадрламаймиз”.
“Жамият ва мулкдорнинг ўзи у – ҳақиқатан ҳам энг яхши [даъвогар] эканлигига шубҳа қилмаслиги керак. Агар ҳамма жараён адолатли бўлганига ишонса, бу келажакда мулкчилик ҳуқуқини сақлаб қолишга ёрдам беради. 30 йилдан кейин ҳеч ким: “келинг, бу хусусийлаштириш якунларини қайта кўриб чиқайлик”, демайди, – дея тушунтирди Беҳзод Ҳошимов.
“СССР парчалангандан сўнг одамларда мулк йўқ эди. Кейин давлат одамлар яшаётган квартиралар ва уйларга эгаликни қонунийлаштирди – мулкка ўтказди. Бугунги кунда бу борада ҳеч кимда савол йўқ. Бу адолатли қабул қилинади. Аммо Россияда йирик заводларни арзон хусусийлаштириш бўйича ҳали ҳам саволлар қолмоқда. Шунинг учун мен бундай позициядаман”, – дея хулоса қилди у.
