Ўзбекистон Қурувчилар уюшмаси раиси Мансур Ниёзмуҳамедов 2025 йил 17 июль куни Савдо-саноат палатасида бўлиб ўтган учрашувда пудратчиларга арзон молиялаштириш берилмасдан эскроу-тизимини жорий этишнинг эҳтимолий оқибатларидан хавотир билдирди.
Унинг сўзларига кўра, бу қурилиш лойиҳаларининг тўхташига, уй-жой таннархининг ошишига ва давлат дастурларининг бажарилмаслигига олиб келиши мумкин.
«Бизнинг хавотиримиз шундаки, бу йил, давлат раҳбари томонидан тасдиқланган дастурга мувофиқ, биз 135 мингта квартира топширишимиз керак. Лекин агар эскроу тизими фақат 2026 йилда жорий этилса, қурувчиларда айланма маблағлар билан муаммолар юзага келиши мумкин. Бу, ўз навбатида, уй-жой таннархига ҳам таъсир қилади», — деди у.
Уюшма раҳбари юқори талаб ва чекланган таклиф шароитида уй-жой нархларининг ошиши мумкинлигини таъкидлади.
Уюшма мижозлардан эскроу-ҳисобварақларига йиғилган маблағларни қурувчиларга 0% ёки паст фоиз ставкасида беришни таклиф қилди.
«Агар бу масалани раҳбарият даражасига олиб чиқишга эришилса, мижозлардан йиғилган маблағларни қурувчиларга фоизсиз бериш мумкин бўлар эди. Ҳозир тижорат банклари назорат механизми сифатида иштирок этмоқда: пуллар эскроу-ҳисобварақларида сақланади ва кейин лойиҳавий молиялаштириш очилади, аммо ҳозирча ставка номаълум. Қурувчиларда хавотирлар бор: бу 7%, 10% бўладими?», — деди Ниёзмуҳамедов.
Иккинчи таклиф мамлакат минтақаларидаги қурувчиларга тааллуқли бўлиб, уларга паст ликвидлик туфайли молиялаштириш рад этилиши мумкин.
«Агар Тошкентда бозор тизимлироқ ривожланаётган бўлса, минтақаларда ҳам қурилиш жадал олиб борилмоқда. Аммо қурувчиларнинг паст ликвидлиги туфайли банклар уларга лойиҳавий молиялаштириш ёки айланма маблағлар беришни рад этиши мумкин. Банкдаги кредит қўмитаси вилоятда уй қураётган компанияда етарли гаров ёки салоҳият йўқ деб қарор қилиши мумкин», — дея тушунтирди.
Натижада, унинг сўзларига кўра, қурилиш тўхташи, одамлар ишсиз қолиши, давлат дастури эса бузилиши мумкин.
«Баъзи қурувчилар аллақачон: „Кредит ололмаймиз, ўз пулимизга қурамиз, агар бўлмаса — қурилишни тўхтатамиз“», — деди уюшма раиси.
У банкларга қурувчилар билан фаолроқ ҳамкорлик қилишни таклиф қилди:
«Агар банклар қурувчилар билан биргаликда молиявий моделни ишлаб чиқса, уларнинг лойиҳаларини таҳлил қилса, шунчаки пул бермасдан, — унда лойиҳа ишлаши мумкин. Банкларга методик тавсиялар берилса яхши бўларди: улар қурувчилар билан биргаликда уларнинг молиявий саводхонлигини оширсин, ҳисоб-китобларда ёрдам берсин, ҳамкорликка киришсин», — дея қайд этди.
Эскроу-тизим ҳақида гапирар экан, Савдо-саноат палатаси раҳбари Даврон Ваҳобов унинг қурилиши тугалланмаган объектлар ва қурувчилар ҳамда харидорлар ўртасидаги можароларнинг кўпайишига жавоб эканлигини таъкидлади:
«Фуқаролар ва қурувчилар ўртасида можаролар юзага кела бошлади. Бу икки йил олдин бошланган эди. Бош вазир президент топшириғига кўра кўплаб бундай муаммоларни ҳал қилди. Тадбиркорнинг ташаббускорлиги одамларнинг кўчада ёки пулсиз қолишига олиб келди… Бундай ишлар кўпайиб кетди. Айнан шундан кейин эскроу ғояси илгари сурилди ва президент уни қўллаб-қувватлади», — дея қайд этди у.
Ниёзмуҳамедов энди қурувчилар мижозлар пулни банкка киритадиган, лекин девелоперлар бу маблағларга кира олмайдиган вазиятга тушиб қолишини, бу эса уларни қурилишни давом эттириш ёки аввалги нархларни сақлаб қолиш имкониятидан маҳрум этишини билдирди.
У қурувчилар йиғилган пулларга кира олмасдан маркетинг ва сотув жамоаларини яратиш билан боғлиқ харажатларни ўз зиммасига олиши мумкинлигини таъкидлади.
«Бу ҳолда мен, қурувчи сифатида, мижозни жалб қилиш учун аллақачон харажат қилдим. Мен маркетингга, савдо бўлимини яратишга, кадрларни ёллашга пул сарфлайман. Бу харажатлар аллақачон қилинган. Банк эса бунда харажат қилмайди», — дея қўшимча қилди уюшма раҳбари.
Қурувчилар вакили лойиҳавий молиялаштиришни «post factum» принципи бўйича — иш босқичлари бажарилгандан сўнг — жорий этишни ва буни бошқа баъзи мамлакатларда қўлланилганидек ноль ёки минимал ставкада амалга оширишни таклиф қилди.
Эскроу
Эскроу-ҳисобварақ (қурилиш соҳасида) — бу қурилаётган уйдаги квартира харидори ва қурувчи ўртасидаги ҳисоб-китобларни амалга ошириш учун мўлжалланган махсус банк ҳисобварағи.
Масалан, харидор қурилаётган уйда квартира сотиб олишни хоҳлайди. У пулни тўғридан-тўғри қурувчига бериш ўрнига, уни банкдаги махсус ҳисобвараққа — яъни эскроу-ҳисобвараққа қўяди. Уй қуриб битказилгунга қадар қурувчи бу пуллардан фойдалана олмайди. Қурилиш тугаллангач ва квартира харидорга топширилгач, банк пулни қурувчига ўтказади. Агар қурувчи ўз мажбуриятларини бажармаса — пул харидорга қайтарилади.
Қурилиш ва Уй-жой коммунал хўжалиги вазири Шерзод Ҳидоятов аввалроқ Ўзбекистон уй-жой қурилишида эскроу-ҳисобварақлар тизимини жорий этиш учун Россия тажрибасини ўрганганини маълум қилган эди. Кейинроқ Россиянинг «ДОМ.РФ» давлат компанияси Ўзбекистонда эскроу-ҳисобварақлар тизимини жорий этишга жалб этилиши мумкинлиги маълум бўлди. У билан Тошкентнинг Сергели туманида пилот лойиҳани амалга ошириш муҳокама қилинган эди.
1 июлдан 2025 йил охиригача эскроу тизимида иштирок этиш ихтиёрий бўлади, 2026 йил 1 январдан эса у мажбурий бўлади. Қурилиш вазирлиги бу квартираларнинг кескин қимматлашишига олиб келмаслигини маълум қилган эди.
Commonwealth Partnership Uzbekistan аналитик гуруҳи раҳбари Алексей Летуновский «Газета.uz»га ушбу янгилик қурилиш нархига қандай таъсир қилишини тушунтирган эди. У қурувчилар учун кредитлар бўйича юқори фоиз ставкалари уй-жой нархига таъсир қилиши мумкинлигини кўрсатган.
