Ўзбекистон президенти Шавкат Мирзиёев 2025 йил 30 июль куни янгиланган Сув кодексини тасдиқлаш тўғрисидаги қонунни имзолади, у 2025 йил 31 октябрдан кучга киради.
Сув кодекси амалдаги қонунлар ва қонуности ҳужжатлари, жумладан, «Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисида»ги қонун, шунингдек, 8 та президент фармони ва 14 та президент ҳамда ҳукумат қарорлари қоидаларини тизимлаштиради ва бирлаштиради. У 6 бўлим, 29 боб ва 165 моддадан иборат.
Кодексни ишлаб чиқишда Россия, Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон, Австралия, Вьетнам ва Германияда сув муносабатларини ҳуқуқий тартибга солиш тажрибаси ўрганилди.
Янги қонун сув, сув объектлари, сув хўжалиги объектлари ва сув фонди ерларидан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш соҳасидаги муносабатларни тартибга солади. Ҳужжатда сув умуммиллий бойлик экани, ундан оқилона фойдаланилиши ва давлат томонидан муҳофаза қилиниши белгиланган.
Кодексга кўра:
- сувдан фойдаланиш умумий ва махсус турларга бўлинади;
- сув объектлари тоифасига Ўзбекистоннинг ер усти ва ер ости сувлари, шунингдек, мамлакат ҳудудида жойлашган ва уни кесиб ўтувчи трансчегаравий сув объектлари киради;
- сув ресурсларини бошқариш ваколатлари қуйидагиларга берилади: Сув хўжалиги вазирлиги (ер усти сувлари) ва Кончилик саноати ва геология вазирлиги (ер ости сувлари);
- Вазирлар Маҳкамаси ҳузурида Республика сув кенгаши, шунингдек, ҳавза ва ҳудудий сув кенгашлари ташкил этилади;
- сув фонди ерлари Сув хўжалиги вазирлиги ва унинг бўлинмалари балансига ўтказилади;
- сув объектлари доимий ёки вақтинча фойдаланишга, шу жумладан давлат-хусусий шериклик тўғрисидаги битимлар асосида (вақтинчалик фойдаланиш муддати — 3 йилдан 49 йилгача) берилиши мумкин.
Умумий сувдан фойдаланишга ўз ичимлик ва маиший-хўжалик эҳтиёжлари учун сув олиш, чўмилиш, байдарка ва моторсиз қайиқда сузиш, чорва молларини суғориш, спорт ва ҳаваскорлик балиқ овлаш киради. Бундай фойдаланиш ушбу кодекс ва бошқа қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда эркин ва рухсатсиз амалга оширилади.
Бундан ташқари, рухсатнома олиш шартлари соддалаштирилмоқда: сунъий сув ҳавзаларидан кунига 5 куб метргача сув олиш талаби бекор қилинади, сув хўжалиги объектларини бошқаришга хусусий секторни жалб қилиш имкониятлари кенгайтирилмоқда, шу жумладан, кичик насос станциялари ва қудуқларни аукцион орқали сотиш (сув олиш қуввати сониясига 1 куб метргача).
Шунингдек, сувдан фойдаланувчилар ўртасида сувни тақсимлаш механизмлари, шунингдек, узоқ муддатли сув квоталарини бериш тизими жорий этилмоқда. Алоҳида модда сув сервитутига — сув объекти ёки унинг бир қисмидан чекланган ҳолда фойдаланиш ҳуқуқига бағишланган (масалан, умумий сувдан фойдаланиш, фуқаролар ва транспорт воситаларининг ўтиши, ҳайвонларни суғориш ва чорва молларини ҳайдаб ўтиш, қирғоқ бўйига эркин киришни таъминлаш, шу жумладан, уни кесиб ўтиш).
Сувдан фойдаланиш тартибини бузганлик учун жарималар назарда тутилган:
- сув олиш лимитларидан ошириб юбориш учун — ҳар 1000 куб метр учун базавий ҳисоблаш миқдорининг (БҲМ) 20%;
- шартномасиз сув олиш учун — БҲМнинг 30%;
- ҳисоблагичларсиз сув олиш учун — БҲМнинг 5%;
- махсус рухсатсиз сув олиш учун — БҲМнинг 40%;
- ўзбошимчалик билан сув олиш учун — БҲМнинг 30%.
Бир йил ичида такрорий бузилиш содир этилган тақдирда, санкциялар 5 баравар ошади.
Сув фонди ерлари, шу жумладан табиий сув манбалари (дарёлар, сойлар, жарликлар, кўллар, ботқоқлар ва булоқлар) ҳудудлари Сув хўжалиги вазирлиги ва унинг ҳудудий бўлинмалари балансига ўтказилади.
Кодексга кўра, сув олиш тартибини бузган шахс ноқонуний қурилган сув олиш иншоотларини ўз ҳисобидан қайта тиклашга мажбур бўлади.
Шу билан бирга, сув етказиб бериш учун тўлов сув етказиб бериш ташкилоти харажатларини, жумладан, эксплуатация ва маъмурий харажатларни, сув етказиб бериш инфратузилмасини келажакда модернизация қилиш харажатларини қоплаш, шунингдек, сув етказиб бериш ташкилотининг рентабеллигини таъминлашга қаратилган.
Ҳужжатда сув хўжалигида давлат-хусусий шериклик механизмларини қўллаш шарт-шароитлари, «ўта кам сувлик» ва «қурғоқчилик» тушунчаларининг янги таърифлари, шунингдек, истеъмолчилар ўртасида суғориш сувини тақсимлаш механизмлари жорий этилган.
Ўта кам сувлик — бу сув манбаининг сув сатҳи кўп йиллик (камида 30 йил) меъёрнинг 50% ва ундан кам бўлган давр. Қурғоқчилик — ёғингарчилик миқдори нормал қайд этилган даражадан сезиларли даражада паст бўлганда юз берадиган табиий ҳодиса бўлиб, гидрологик мувозанатнинг жиддий бузилишига олиб келади ва бу ер ресурсларининг ҳосилдорлигига салбий таъсир кўрсатади.
Сув хўжалиги вазирлиги давлат сув кадастрини мувофиқлаштириш бўйича ваколатли орган этиб белгиланди.
Иқтисодиёт тармоқларида сувдан фойдаланиш устуворлиги қуйидаги кетма-кетликда белгиланади:
- аҳолининг ичимлик ва хўжалик-маиший эҳтиёжлари, шунингдек, даволаш эҳтиёжлари;
- санитария ва экологик мақсадлар;
- саноат, энергетика ва хизмат кўрсатиш соҳаси;
- қишлоқ хўжалиги, балиқчилик, чорвачилик, паррандачилик, шахсий томорқа ер участкалари, бунда сув тежовчи суғориш технологиялари жорий этилган майдонларни сув билан таъминлаш устувор ҳисобланади.
Сувдан фойдаланишда гидроэнергетика эҳтиёжлари қишлоқ хўжалиги эҳтиёжлари билан бир хил даражада устувор ҳисобланади.
Кодексда Вазирлар Маҳкамаси, вазирлик ва идоралар, маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органларининг сув муносабатларини тартибга солиш соҳасидаги ваколатлари, мажбуриятлари ва функциялари аниқлаштирилган, сув хўжалигида давлат-хусусий шериклик механизмларини жорий этиш шартлари белгиланган. Сувдан фойдаланишга рухсатнома бериш шартлари соддалаштирилмоқда.
Кодексда сув давлат томонидан муҳофаза қилинадиган умуммиллий бойлик экани белгиланган. Сув объектидан оқова сувларни ташлаш учун фойдаланишга фақат экологик ва санитария талаблари ва шартларига риоя қилинган тақдирдагина рухсат берилади.
Вазирлар Маҳкамаси ҳузурида бош вазир раислигида Республика сув кенгаши, шунингдек, вилоятлар ва туманлар ҳокимлари раҳбарлигида ҳавза ва туман сув кенгашлари ташкил этилади. Республика кенгаши таркибига сув ресурсларидан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш соҳасидаги ваколатли вазирлик ва идоралар раҳбарлари киради. Унинг таркибига нодавлат ташкилотлар вакиллари, алоҳида экспертлар ва олимлар ҳам киритилиши мумкин.
Сув хўжалиги вазирлиги, Кончилик саноати ва геология вазирлиги ва бошқа ваколатли органлар сув ресурсларининг давлат мониторингини амалга оширади.
Кодексга кўра, сув объектлари доимий ёки вақтинча фойдаланишга, шу жумладан давлат-хусусий шериклик тўғрисидаги шартномалар асосида берилиши мумкин. Сув объектидан вақтинча фойдаланиш муддати 3 йилдан кам ва 49 йилдан ошмаслиги керак.
Сенатнинг Аграр, сув хўжалиги масалалари ва экология қўмитаси раиси Анвар Туйчиев 2025 йил 17 март куни парламент юқори палатаси ялпи мажлисида сўзлаган нутқида мамлакатда ишлатиладиган чучук сувнинг қарийб 90% қишлоқ хўжалигига тўғри келишини, шу билан бирга, ҳар гектар учун сув сарфи технологик жиҳатдан ривожланган мамлакатлардаги шу кўрсаткичдан 2−2,5 баробар юқори эканини (дунёда ўртача кўрсаткич 65% атрофида) таъкидлади.
Шунингдек, у суғориш инфратузилмасининг эскирганлиги сабабли сувнинг далаларга етказиб беришда исроф бўлаётгани ҳақида гапирди. Анвар Туйчиевнинг таъкидлашича, 2030 йилга бориб Ўзбекистонда 7 млрд куб метр сув танқислиги кузатилиши мумкин ва мамлакат сув ресурслари кескин етишмайдиган 33 та давлат рўйхатига кириш хавфи остида.
Бугунги кунда тоғлардаги қор қопламининг қалинлиги меъёрдан сезиларли даражада паст — 40−60% ни ташкил этади.
«Мамлакатда фойдаланиладиган сувнинг атиги 15−18% республика ҳудудида ҳосил бўлишини ҳисобга олсак, сув бошқаруви сиёсатини тубдан қайта кўриб чиқиш ва сув ресурсларининг барқарорлигини таъминлаш бўйича қисқа ва ўрта муддатли чора-тадбирларни қабул қилишимиз шарт», — деди сенатор.
