Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Терминология комиссиясининг ишчи гуруҳи ўзбек тилидаги муқобил вариантлар таклиф этилган 30 та сўз ва уларнинг ҳосилаларидан иборат рўйхатни эълон қилди.
Фанлар академияси хабарида таъкидланишича, ишчи гуруҳ Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институти олимларидан иборат бўлиб, келтирилган терминлар «янги» деб аталган, гарчи уларнинг барчаси янги бўлмаса ҳам.
Рўйхатда асосан лотин, рус ва инглиз тилларидан кириб келган сўзлар мавжуд. Кўплаб мисоллар президент ва ҳукумат қарорларидан олинган, айримлари интернетнинг кенг тарқалиши натижасида нутқимизга кирган, бошқалари эса шунчаки оғзаки нутқда ишлатиладиган, луғатий сўзлар ҳисобланмайдиган атамалардир.
Фанлар академияси хабарида таъкидланишича, рўйхатдаги барча 30 та мисол жамоатчилик томонидан таклиф қилинган.
Предлагаемые альтернативы заимствованным словам
- айсберг — музтоғ (буквально — ледяная гора)
- брусчатка — йўлғишт (дорожный кирпич)
- камера (в анатомии) — бўлма
- доставка — етказиш
- пробег — юриш
- сет (еда) — тўплам
- полик — тўшама
- челлендж — чорлов (призыв)
- навигатор — йўллагич
- селфи — ўзчеким (похоже на турецкое “selfie çekmek”)
- светофор — йўлчироқ (дорожная лампа)
- оправа — кўзойнак банди
- кулер — сувлик
- кешбэк — ҳадя-қайтим (безвозмездная сдача)
- пауэрбанк — кучлантиргич (зарядитель)
- карвинг — мева безакчилиги (украшение фруктов)
- дискуссия — баҳс, мунозара
- зона — ҳудуд
- инструмент — иш қуроли (рабочий инструмент)
- интенсив — жадал
- акция — ялпи ҳаракат (массовое действие, движение)
- конструкция — тузилма (=структура)
- координатор — мувофиқлаштирувчи
- коридор — йўлак
- лидер — йўлбошчи, етакчи
- маршрут — йўналиш
- прогресс, прогрессив — ривожланиш, илғор
- балансировка — мувозанатлаштириш
- внедорожник — йўлтанламас
- эксплуатация — фойдаланиш
Фанлар академияси хабарида келтирилган вариантлар якуний эмаслиги таъкидланган бўлиб, комиссия терминлар бўйича таклифларни қўллаб-қувватлашини билдирган. Шунингдек, хабарда «Тилимизга бефарқ бўлманг!» деган чақириқ ҳам мавжуд.
Шуни таъкидлаш керакки, таклиф этилган сўзларнинг кўпчилиги ўзбек тилида деярли ишлатилмайди. Масалан, «доставка», «внедорожник», «маршрут», «лидер», «дискуссия», «пробег» ва бошқалар. Шунингдек, «полик» ва «балансировка» каби сўзлар асосан ҳайдовчилар орасида, оғзаки нутқ ва ижтимоий тармоқларда учрайди.
Мутахассислар фикри
Таълим соҳаси бўйича эксперт Комил Жалилов таклиф қилинган сўзлар орасида баҳслилари борлигини таъкидлади. Масалан, «йўлчироқ» («дорожная лампа») сўзи «светофор» ўрнига таклиф этилган. Унинг таъкидлашича, «светофор» сўзи ўзбек тилида анча вақтдан бери ишлатилиб келади ва янги атама эмас.
«Контекстни билмаган одам „йўлчироқ“ сўзини йўлни ёритувчи чироқ деб тушуниши мумкин. Аммо светофорнинг вазифаси йўлни ёритиш эмас, балки ҳаракатни бошқаришдир», — деди у.
«Селфи» ўрнига таклиф қилинган «ўзчеким» сўзи борасида эса у қуйидагиларни таъкидлади: «Ўзбек тили изоҳли луғатида „чеким“ бир марта чекиладиган нарса деб тушунилади („бир чеким нос“ — нос ҳақида).»
«Ёки „йўлғишт“. Ахир, брусчатка билан ғишт ўртасида катта фарқ бор-ку», — деб ёзди Комил Жалилов.
«Умуман олганда, ҳар қандай тил бошқа тиллардан сўзларни олади ва бошқа тилларга сўз беради — бу одатий жараён. Масалан, ўзбек тилида араб ва форс тилларидан кирган жуда кўп сўзлар бор („дарс“, „мактаб“, „дарча“ ва ҳоказо). Агар тилнинг тозалиги учун курашадиган бўлсак, унда бу сўзларни ҳам „тоза“ ўзбекча сўзлар билан алмаштириш керакми?» — дея савол қўйди у.
Шу билан бирга, эксперт ўзбек тилида илмий терминлар билан боғлиқ муаммолар мавжудлигини қўшимча қилди: «Эҳтимол, тилимизга сингиб кетган светофорни ўз ҳолига қўйиб, жиддийроқ муаммолар ҳақида ўйлаш керакдир?»
Она тили бўйича дарсликлар муаллифи Шокир Турсун эса Комиссия томонидан таклиф этилган вариантларни қўллаб-қувватлашини билдирди.
Унга кўра, сўзларнинг кимгадир ёқмаслиги, оғир ёки ноодатий туюлиши вақтинчалик ҳолат. «Бу сўзларни бир неча марта ишлатинг, бир неча марта эшитинг, шунда улар ёқимсиз ва ғалати туюлмайди», — деб ёзди у.
«Комиссия ишини танқид қилиш ўрнига, ўз таклифларингизни киритишни таклиф қиламан», — деди мутахассис.
«Ëқимсиз бир нечта сўз учун таклифдан воз кечиш шарт эмас. Масалан, „йўлчироқ“ сўзини биз дарсликларда ишлатамиз», — деб қўшимча қилди у.