Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети ходими Абдулла Қодирийнинг «Ўткан кунлар» романини инглиз тилига таржима қилган америкалик тадқиқотчи Марк Ризнинг муаллифлик ҳуқуқини бузгани учун 2 миллион сўм (170 АҚШ долларидан камроқ) миқдорида жаримага тортилди.
Ўзбекистон Адлия вазирлиги Интеллектуал мулк департаменти 2025 йил 25 ноябрь куни муаллиф томонидан олийгоҳга совға қилинган нусха, унинг рухсатисиз ва хабарисиз сканер қилингани ҳамда Олий таълим, фан ва инновациялар вазирлигининг Ўзбекистон олий ўқув юртлари Ягона электрон кутубхона тизими Unilibrary.uz орқали PDF форматида тарқатилганини тасдиқлади.
Департаментнинг хабар беришича, олийгоҳда ўтказилган ўрганиш якунлари бўйича Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 177¹-моддаси (муаллифлик ҳуқуқи ва турдош ҳуқуқларни бузиш) бўйича баённома тузилган. Суд қарори билан масъул ходим жаримага тортилди, асар нусхаси эса Unilibrary.uz`дан ўчирилди.
Идорада қайд этилишича, университетда муаллифлик ва турдош ҳуқуқларга риоя этиш бўйича семинар-тренинг ўтказилди. У ерда Марк Риз ҳуқуқбузардан базавий ҳисоблаш миқдорининг 20 бараваридан 1000 бараваригача (8,24 миллион сўмдан 412 миллион сўмгача, ёки 692 доллардан 34,6 минг долларгача) миқдорда зарарни қоплашни талаб қилиш ҳуқуқига эга эканлиги маълум қилинди.
2025 йил 8 октябрь куни Марк Риз Facebook’да китобнинг сканер қилинган саҳифаси нусхасини ўз дасхати билан эълон қилди ва у бутун Ўзбекистон бўйлаб мавжуд эканлигини айтиб, буни «муаллифлик ҳуқуқини ўғирлаш» деб атади.
«Бу Ўзбекистон ҳукумати нега Amazon’дан ваъда қилинган минглаб нусхаларни сотиб олмаганини изоҳлайди — «ўғирлаш мумкин бўлса, нима учун сотиб олиш керак?» деб ёзган.
«АҚШ бизнесини, давлат институтларининг ўзи интеллектуал мулкни ўғирлаётган пайтда, Ўзбекистонга сармоя киритишга кўндириш қийин. Китоб арзимас нарса дейиш мумкин. Лекин мен ўғирлик ҳаром деб баҳслашардим. Шунингдек, Америка бизнеси бундай ҳолатлар бўйича бизнес муҳитини баҳолайди — улар сармоя киритмоқчи бўлган мамлакатга интеллектуал мулк соҳасида ишончли ҳамкор сифатида ишониш мумкинми? Мен америкаликман ва менинг асосли фикрим — йўқ. Ўзбекистон асосий муаллифлик ҳуқуқларига риоя қилиш соҳасида анча орқада қолган», — деди Марк Риз.
2025 йил 21 ноябрь куни Марк Риз Facebook’да янги пост ёзиб, унда президентга, унинг администрацияси раҳбарига, Адлия вазирлиги ва Ташқи ишлар вазирлигига ҳам мурожаат қилди.
У Адлия вазирлиги департаменти у билан тезкор боғланиб, муаллиф айбловини тасдиқлаган текширув ўтказганини қайд этди. Марк Риз Ўзбекистондаги кўплаб одамлардан унинг китоби кўп йиллардан бери тарқатилаётгани ҳақидаги тасдиқларни ҳам олди.
Тадқиқотчи ўзи ва ҳамкасблари «Ўткан кунлар»ни Ўзбекистонда талабалар учун ҳамёнбоп нашрдан тортиб, қиммат нашрларгача турли форматларда сотиш дастурини ишлаб чиққанини истеҳзо билан атади. «Биз университетларга нусхаларни сотишга тайёргарлик кўраётганимиз ҳам кинояли», — деди у.
«2020 йилги сафарим чоғида «Дўстлик» ордени билан тақдирланганимда китобни совға қилганим ҳам киноя. «Дўстлик» менинг ҳаётимдаги ишимни барбод қилди ва Ўзбекистон таълим тизими ҳақидаги фикримни ёмон томонга ўзгартирди. Мен ўқитувчилик фаолиятимни Ўзбекистонда 1994 йилда бошлаганман, ўшандан бери деярли ҳеч нарса ўзгармаган», — дея таъкидлади Марк Риз.
«Нима қилиш керак? Ўзбекистондаги ислоҳотларга тўсқинлик қилаётган кўплаб муаммолар (мен уларни ҳақиқий деб биламан) каби, давлат муассасалари ҳам бепарволик, коррупция ва оддий аҳмоқлик учун жавобгарликка тортилиши керак. Ўзбекистондаги муассасаларни бошқараётганлар учун ҳақиқат шундан иборатки: эски баҳоналар ва ёлғонлар энди қабул қилинмайди», — деди.
«Қонунбузарликлар учун муассасалар жавобгарликка тортиладиган Қозоғистондан фарқли ўлароқ, Ўзбекистонда алоҳида ходимлар таъқиб қилинади. Аслида, бу муассасалар айбдорга — масалан, проректорда, лекин ҳеч қачон ректорга эмас — бармоқ билан ишора қилиш орқали «чиқиш йўли»ни топиш усули бўлиб, жарималар уларни тўлай олмайдиганларга юкланади. «Кечирасиз, биз сизнинг интеллектуал мулкингизни нотўғри бошқарганмиз, лекин ишингизни Жон ака ўғирлаган, у тўлаши керак». Жон акада зарарни қоплашга пул камдан-кам топилади, шунинг учун жабрланганлар ҳеч нарса олмайди», — дея давом эттирди муаллиф.
Унинг айтишича, бу ҳолат унга етказилган зарардан ташқари, бошқа кўплаб одамларни ҳам даромаддан маҳрум қилган — китоб сотувидан тушган тушумнинг 20–25 фоизи Қодирий оиласига тегишли, нашриётлар бизнес имкониятларини йўқотган, президент ва унинг Америка-Ўзбекистон ишбилармонлар ва инвестициялар кенгаши ҳамраиси бўлган маъмурияти раҳбари эса «Америка бизнесини қандай ҳимоя қилиши ҳақида нохуш саволларга жавоб беришига тўғри келади».
«Интеллектуал мулкни ўғирлаш Ўзбекистон халқаро бизнес ҳамжамиятида қай аҳволда эканлиги, у ерда бизнес юритиш хавфсизлиги ҳақидаги саволларни туғдиради. Адлия вазирлиги ҳозиргача катта иш қилди: Ўзбекистон муаллифлик ҳуқуқини ҳимоя қилишда сифат жиҳатидан сакрашга эришди, буларсиз на ижодий иқтисодиёт, на инновациялар бўлади. Фақат Ўзбекистон судларининг бу сифат сакрашини амалга ошириши қолди», — дея таъкидлади Марк Риз.
«Жуда шармандали ва обрўга путур етказувчи жиноятни яширишга қаратилган арзимас жарима асосий муаммони ҳал қилмайди: муассасалар реал жавобгарликдан қочиш учун ишончли инкор қилиш орқали яширинадилар. Биз Ўзбекистонда йиллар давомида бундай тактикага дуч келганмиз», — дея қайд этди.
Муаллиф бундай муаммолар нафақат Ўзбекистонда учрашини, балки «Ўзбекистон ислоҳотлар даврини бошдан кечираётганини. Унинг раҳбарияти Америкада Америка бизнес манфаатларини Ўзбекистондаги ўзгаришларга ишонтирганини» таъкидлади. «Интеллектуал мулк ислоҳотида ўзгаришлар яқинлашмоқда — улар Ўзбекистон дўстига бутун ҳаётининг иши шарафини тиклашга ёрдам берадими? Судлар Қодирий оиласига нисбатан адолатни таъминлай оладими? Ижодий иқтисодиётни қуришга интилаётган нашриётларга нисбатан-чи? Ёки улар дўстларни хафа қилиб, обрўни сақлаб қолиш учун вазиятга кўз юмадиларми?» — деб сўради муаллиф.
Марк Риз — таржимон ва тадқиқотчи, АҚШ Ҳарбий-денгиз кучлари академияси Минтақавий тадқиқотлар марказининг собиқ раҳбари.
1994 йилда Марк Риз Американинг «Тинчлик корпуси» (Peace Corps) дастури доирасида кўнгилли сифатида Қўқонга келган, сўнг икки йил давомида 23-мактабда инглиз тилидан дарс берган ва ўзбек тилини ўрганган. АҚШга қайтгач, Вашингтон университетида «Туркий тиллар ва адабиёт» мутахассислиги бўйича, ўзбек ва уйғур тилларига эътибор қаратган ҳолда таҳсил олган.
«Ўткан кунлар» инглиз тилида 2020 йилда нашр этилган. Асос сифатида 1926 йилги эски ўзбек тилидаги матннинг оригинали олинган. Марк Риз таржима тўлиқ ўз маблағлари ҳисобидан амалга оширилганини ва бу ишга 15 йил сарфлаганини қайд этган.
У Абдулла Қодирийнинг бошқа романи — «Меҳробдан чаён»ни таржима қилиш, «Ўткан кунлар» фильмининг Netflix учун сценарийсини яратиш ва «Ўткан кунлар» материалларини мактаб тизимига жорий этиш учун мослаштириш режалари ҳақида гапирган.
2021 йил октябрь ойида муаллиф Ўзбекистон президенти номидан ўзига ваъда қилинган гонорар беш ойдан кейин ҳам тўланмаганини айтган. Унга Ўзбекистоннинг чет элдаги элчихоналари учун 1000 нусха китоб сотиб олиш ваъда қилинган, аммо бу ҳам бажарилмаган.
