2025 йил январь-сентябрь ойларида миллий валюта курси 6,4% га қимматлашди, бироқ алмашув курсининг суткалик ўзгарувчанлиги (тебраниши) икки баробар ошди. Бу ҳақда Марказий банкнинг ички валюта бозори бўйича шарҳида айтилган.
2025 йил апрелдан бошлаб сум/доллар курсининг суткалик ўзгарувчанлиги икки баробар кўтарилиб, эркин алмашув курсига эга мамлакатларнинг ўртача кўрсаткичларига яқинлашди. Сум курсининг кундалик ўзгаришлари асосида ҳисобланган ўртача йиллик ўзгарувчанлик ҳам мослашувчан валюта сиёсатига эга мамлакатлар даражасига яқинлашди.
Регулятор маълумотларига кўра, курс динамикаси валютага бўлган талаб ва таклиф, умумий макроиқтисодий вазият ҳамда ташқи иқтисодий омиллар таъсирида шаклланди.
Шарҳда: «Ҳисобот даврида Россия рубли долларга нисбатан 27% га, Хитой юани 2,5% га, Корея вони 5% га қимматлашди, бироқ тенге 4,6% га арзонлашди. Бу ўз навбатида Ўзбекистоннинг ташқи бозордаги рақобатбардошлигини сақлаб қолишига имкон яратди», — дейилади.
Марказий банкнинг баҳолашича, йил бошидан бери реал самарали алмашув курси (РСАК) 1,5% га пасайган, бу эса савдо ҳамкорлари валюталарига нисбатан реал қимматлашиш мавжуд эмаслигини билдиради.
Номинал валюта курси — давлат валютасининг бошқа валютадаги қиймати ёки валютани алмаштириш мумкин бўлган амалдаги курс. Реал самарали алмашув курси (РСАК) эса миллий валюта (бу ҳолда — сўм) инфляция ва асосий савдо ҳамкорларининг валюта курсларини ҳисобга олган ҳолда арзонлашган ёки қимматлашганини кўрсатувчи кўрсаткичдир.
Агар РСАК кўтарилса, бу валюта ҳамкорларга нисбатан қимматлашаётганини ва экспорт қимматлашиб, мамлакат рақобатбардошлигига таъсир қилиши мумкинлигини англатади. Агар РСАК пасайса, бу валютанинг ҳақиқий арзонлашаётганини (инфляция ва ҳамкорлар курсларига тузатиш киритилган ҳолда) ва мамлакатдан чиқадиган товарлар ташқи бозорда кўпроқ рақобатбардош бўлаётганини билдиради.
Бу сўм/доллар курсидан кўра аниқроқ кўрсаткич, чунки у Ўзбекистон айнан кимлар билан савдо қилаётганини ҳамда уларнинг валюталари ва нархлари қандай ўзгарганини ҳисобга олади.
Бироқ, иқтисодчи Миркомил Холбоев таъкидлаганидек, 2025 йил август ойида РСАК йил бошига нисбатан 3,9% га қадрсизланган. Бу сентябрь ойида реал курснинг сезиларли қимматлашганини англатади.
«Реал курснинг қадрсизланиши ва мамлакатнинг рақобатбардошлигининг сақланиб қолиши, асосан, йилнинг биринчи чоракдаги кескин тебранишлар билан изоҳланади ва май ойидан кейинги вазиятни акс эттирмайди. Яъни, май ойидан бошлаб реал курс фаол қимматлашиш фазасига ўтди», — деб ёзади.
Унинг фикрича, агар ҳозирги тенденциялар сақланиб қолса, октябрь ойида реал курс йил бошига нисбатан ҳам қимматлашни кўрсатади.
Олтин
Шунингдек, ҳисоботда жаҳонда олтин нархларининг ошиши — бир троя унцияси учун $2610 дан $3807 гача — ички бозорга валюта тушумларининг кўпайишига олиб келгани қайд этилган.
Марказий банкда: «Экспорт, ташқи кредитлар, пул ўтказмалари орқали валюта оқимларининг сезиларли ўсиши, шунингдек, тўғридан-тўғри хорижий инвестицияларнинг ўсиш динамикаси ва импортнинг нисбий барқарорлашуви сум курсининг қимматлашишига ёрдам берди», — дея таъкидланди.
Курснинг қимматлашиши миллий валютага ишончни кучайтирди
Регулятор маълумотларига кўра, иқтисодиётда курснинг қимматлашиши билан боғлиқ бир қатор ижобий макроиқтисодий тенденциялар намоён бўлди.
Банк тизимидаги миллий валютадаги депозитлар ҳажми 23% га ошиб, 205 трлн сумни ташкил этди.
Аҳоли ва бизнеснинг инфляцион кутилмалари 14–15% дан 12% гача пасайди, бунда валюта курсининг уларнинг шаклланишидаги таъсири икки мартага қисқарди.
Долларлашув даражасининг пасайиши давом этди:
- кредитлар бўйича — 41% дан 37% гача,
- депозитлар бўйича — 26% дан 23% гача;
Аҳоли ва бизнес томонидан банкларга валюта сотиш ҳажми 33% га ўсиб, $34,4 миллиард долларни ташкил этди.
Марказий банкнинг фикрича, ушбу тенденцияларнинг давом этиши сумга бўлган ишончнинг ўсишига, миллий валютадаги активларнинг жозибадорлиги ошишига ва макроиқтисодий барқарорликнинг мустаҳкамланишига хизмат қилади.
2025 йилнинг 9 ойи давомида Ўзбекистонда валютага талаб $42,7 млрд гача (+23,5%) ўсди, аммо компаниялар ва жисмоний шахслар томонидан таклиф — $34,4$ млрд гача (Марказий банк интервенцияларини ҳисобга олмаганда) етди. Валюта манбалари экспорт, ташқи қарзлар ва ўтказмалар бўлди. Аҳоли банкларга ўзи сотиб олганидан $6,7 млрд га кўпроқ валюта сотди.
Савдо ҳамкорларининг валюталари девальвацияси Ўзбекистонга қандай таъсир қилади
Ўзбекистон Марказий банки илгари асосий савдо ҳамкорларининг валюталари девальвацияси сумнинг ушбу валюталарга нисбатан реал алмашув курсини қимматлаштиришини маълум қилган эди. Бу маҳаллий ишлаб чиқарувчиларнинг ташқи ҳамда ички бозордаги рақобатбардошлигига салбий таъсир кўрсатиб, ички валюта бозоридаги талаб ва таклиф даражасига турли каналлар орқали таъсир қилади.
Биринчидан, юқоридаги валюталарнинг кескин девальвацияси маҳаллий экспортёрлар маҳсулотларини қимматроқ қилиб, уларнинг валюта тушумини камайтиради.
Иккинчидан, ички бозорда маҳаллий маҳсулотлар нарх бўйича хорижий маҳсулотларга нисбатан рақобатбардошлигини йўқотади, бу эса ушбу мамлакатлардан импортни рағбатлантиради ва хорижий валютага қўшимча талабни юзага келтиради.
Учинчидан, рубль ва жисмоний шахсларнинг трансчегаравий пул ўтказмалари асосий оқимлари тўғри келадиган бошқа валюталарнинг қадрсизланиши бу ўтказмалар ҳажмининг қисқаришига олиб келиши мумкин.
