Ўзбекистон Марказий банки бозор иштирокчилари билан ҳамкорликда бўлиб-бўлиб тўлаш (BNPL, «ҳозир сотиб ол, кейин тўла») соҳасидаги компаниялар учун ахлоқ кодексини жорий этмоқда. Бу ҳақда Марказий банк раиси Тимур Ишметов 2025 йил 24 октябрь куни бўлиб ўтган матбуот анжуманида маълум қилди.
Унинг сўзларига кўра, биринчи босқичда бозор ўзини ўзи тартибга солиш форматида ишлайди.
«Биз маълум бир ўтиш даврида бозор иштирокчилари ўзини ўзи тартибга солиш бўйича келишиб олганини эълон қилдик. Биз бозор иштирокчилари, Финтех-уюшмаси билан биргаликда ахлоқ кодексини ишлаб чиқдик ва муҳокама учун эълон қилдик», — деди Ишметов.
Унинг сўзларига кўра, биринчи босқичда у вақтинчалик механизм сифатида амал қилади.
«Биз бозор иштирокчиларига қатор талаблар қўйдик — масалан, маълумотларни ошкор қилиш, „фоизсиз“ каби сўзлардан фойдаланишни тақиқлаш ва маҳсулотга айнан қандай устама белгиланганини мажбурий кўрсатиш», — дея таъкидлади Марказий банк раҳбари.
Унинг тушунтиришича, ягона стандартларни жорий этиш фойдаланувчиларга реал самарали ставкани кўриш ва уни оддий кредитлар билан солиштириш имконини беради.
Кодексга риоя қилувчи компаниялар учун махсус ишонч белгиси жорий этилди.
«Бу биринчи келишув — ўзини ўзи тартибга солиш доирасида ишлаш. Кейинги қадам — бу соҳа учун тўлақонли қонун ишлаб чиқиш. Аммо, биласиз, қонунчилик жараёни, айниқса янги йўналишларда, вақт талаб қилади. Шу боис, бу борадаги ишлар давом эттирилади», — дея қўшимча қилди.
Ишметов BNPL’ни тартибга солиш ташаббуси йил бошида эълон қилингани ва аллақачон дастлабки натижаларга эришилганини эслатди:
Ахлоқ кодекси
Бўлиб-бўлиб тўлаш бозори иштирокчиларининг Ахлоқ кодекси лойиҳаси 2025 йил октябрь ойи бошида муҳокамага қўйилган эди.
Кодекснинг мақсади — истеъмолчиларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш, аҳолининг ҳаддан ташқари қарз юки хавфини камайтириш, бозор иштирокчилари ўртасида соғлом рақобат муҳитини яратиш ва соҳанинг молиявий барқарорлигини таъминлаш.
Кодексда бўлиб-бўлиб тўлаш орқали савдо қилувчи ташкилотлар учун «ишонч белгиси»ни олиш талаблари назарда тутилган. Бироқ, бу белгини олиш Финтех-уюшмасига мажбурий аъзолик билан боғланган.
Ишонч белгисини олиш учун сотувчи уюшмага аъзолик бадали сифатида 12 млн сўм тўлаб кириши керак. Бундан ташқари, айнан шу нотижорат нодавлат ташкилотига якуний хулосаларни кўриб чиқиш ва бозорнинг инсофсиз иштирокчилари реестрини юритиш топширилган.
Финтех-уюшмаси веб-сайтида унинг аъзолари атиги 4 та эканлиги, улар орасида Uzcard ва Uzinfocom борлиги кўрсатилган.
Тақдимотга кўра, фақат 18 ёшдан ошган фуқаролар бўлиб-бўлиб тўлаш расмийлаштириши мумкин. Мижозларни рўйхатдан ўтказишда — ҳам онлайн, ҳам офлайн — компаниялар асосий маълумотларни тўплашга мажбур: Ф.И.О., туғилган сана, ЖШШИР, телефон рақами, яшаш манзили ва фуқаролик.
Рўйхатдан ўтгандан сўнг ҳар бир янги мижоз учун бўлиб-бўлиб тўлашнинг дастлабки лимити — 2 млн сўм белгиланади. Уни фақат қарз юки кўрсаткичи (ҚЮК) ҳисоблангандан сўнг ошириш мумкин, бу эса даромаднинг 50% идан ошмаслиги керак.
Шундай қилиб, қарз олувчилар бўлиб-бўлиб тўлаш тўловларига расмий даромаднинг ярмидан кўпини йўналтира олмайдилар.
Лойиҳада, шунингдек, тўлов муддати ўтказиб юборилганда қўшимча санкциялар ҳисобланмаслиги — жарима ёки пеня мураккаб фоизларсиз, бир марта олиниши кўрсатилган.
Агар мижознинг аввалги қарзлари бўйича сўндирилмаган қарздорлиги бўлса, янги бўлиб-бўлиб тўлаш берилмайди.
Бундан ташқари, барча қўшимча тўловлар — фоизлар, комиссиялар ва неустойкалар суммаси асосий қарзнинг йиллик 50% идан ошмаслиги мумкин, бу бўлиб-бўлиб тўлаш бўйича максимал ортиқча тўловни 50% даражасида чеклайди.
Шунингдек, қарз олувчилар жарима ва пеняларсиз қарзни муддатидан олдин тўлашлари мумкин.
Агар мижоз молиявий қийинчиликларга дуч келса, у билан янги, ўзаро мақбул тўлов тартиби келишиб олиниши мумкин.
Ёрдам кўрсатиш масаласи кўриб чиқилаётган даврда янги операцияларни амалга ошириш тақиқланади.
Бўлиб-бўлиб тўлаш орқали сотиш билан шуғулланувчи ташкилотларга муддати ўтган қарздорликни ундиришда таҳдид, ҳақорат, таъқиб ёки бошқа ноқонуний босим ўтказиш усулларини қўллаш тақиқланади.
Марказий банк таҳлили бўлиб-бўлиб тўлаш бозори молиявий барқарорлик учун яширин хавфлар туғдиришини кўрсатади. Регулятор сервислар тушумининг ўсишини ва фойдаланувчилар профилини ҳудудлар бўйича ўрганди.
Регулятор бўлиб-бўлиб тўлаш орқали техника сотиб олиш кўпинча банк кредитидан қимматроққа тушишини ҳисоблаб чиқди. iPhone 16 Pro Max мисолида регулятор устама 44% га, реал ортиқча тўлов эса йиллик 74% гача етиши мумкинлигини кўрсатди.
2025 йил июнь ойи охирида Марказий банк раиси Тимур Ишметов Ўзбекистонда бўлиб-бўлиб тўлаш бозори 8,5 трлн сўмга етганини маълум қилган эди. Шартномаларнинг аксарияти кредит бюроларида ҳисобга олинмайди, бу эса аҳолининг реал қарз юкини оширади. Регулятор иштирокчиларни маълумотларни ва аниқ ортиқча тўлов суммасини ошкор қилишга мажбурлашни таклиф қилди.
