Ўзбекистон Марказий банки тижорат банкларининг кредит беришдаги фаолиятига минимал талаблар тўғрисидаги низомни тасдиқлади. Бу ҳақда регулятор бошқарувининг 2025 йил 28 октябрдаги қарорида айтилган. Ўзгаришлар 2026 йил 29 январдан кучга киради.
Қарз олувчилар учун чек-листлар
Энди банклар жисмоний шахсларга кредит мажбуриятлари билан боғлиқ бўлган эҳтимолий хавфлар тўғрисидаги маълумотларни ўз ичига олган стандарт чек-листни тақдим этишлари шарт.
Ҳужжат мижозга қоғоз ёки электрон шаклда берилади. Қарз олувчи чек-листнинг ҳар бир банди билан танишиб чиқиши ва буни имзоси ёки электрон белгиси билан тасдиқлаши керак. Бундай тасдиқсиз кредит шартномаси расмийлаштирилиши мумкин эмас.
Чек-листда кредит — бу қарз олувчи тўлаши керак бўлган молиявий мажбурият эканлиги, унинг тўлов жадвалини ўрганиб чиққани ва тўловларни кечиктириш оқибатларидан хабардор эканлиги ҳақида тасдиқлар келтирилади.
Истеъмолчи ўзининг ойлик даромади ва доимий харажатларини, шунингдек, кредит бўйича мажбуриятларни бажара олмасликка олиб келиши мумкин бўлган форс-мажор ҳолатларининг юзага келиш эҳтимолини ҳисобга олганини тасдиқлаши керак бўлади.
Виждонсиз амалиётларни тақиқлаш
Бундан ташқари, фойдаланувчининг хабарисиз олдиндан тўлдириш ва «қоронғу намуналар» (dark patterns) — олдиндан ўрнатилган галочкалар, автоматик тўлдирилган маълумотлар ва шартнома матни билан тўлиқ танишмасдан розилик бериш имкониятини танлашни тақиқлаш жорий этилади.
Мижоз параметрларни мустақил равишда танлаши ва майдонларни тўлдириши керак. Буларга кредит ҳисоботини сўраш, реклама маълумотларини олиш, масофавий хизматни улаш, муддати ўтган қарздорликни ундириш, банк хизматларининг умумий шартлари билан танишганликни тасдиқлаш, банк тарифларини қабул қилиш ва ҳоказолар киради.
Банкларга қуйидагилар тақиқланади:
- мижоз аризада кўрсатган суммадан ортиқ миқдорда кредит таклиф қилиш;
- фуқароларга давлат томонидан ўтказиладиган ижтимоий нафақалар ва ёрдам ҳисобидан қарздорликни ундириш;
- жадвалда белгиланган календар санадан олдин тўловларни муддатидан олдин сўраш (мижоз ташаббуси билан амалга ошириладиган автотўловлар бундан мустасно).
Ушбу нормалар ҳаддан ташқари қарздорликнинг олдини олиш ва аҳолининг ижтимоий ҳимояга муҳтож қатламларини ҳимоя қилишга қаратилган.
Кредитларни реструктуризация қилиш тартиби
Ҳар бир банк молиявий қийинчиликларга, ҳаётий ҳолатларга ёки форс-мажорга дуч келган мижозлар учун кредитларни реструктуризация қилиш тўғрисидаги аризаларни кўриб чиқишнинг ички тартибини ишлаб чиқиши ва эълон қилиши керак.
Тартиб реструктуризация турларини (муддатларни узайтириш, фоиз ставкасини қайта кўриб чиқиш, жарима ва пеняларни камайтириш), уни амалга ошириш учун асосларни, аризаларни кўриб чиқиш муддатлари ва мезонларини, шунингдек, қабул қилинган қарор тўғрисида мижозларни хабардор қилиш қоидаларини ўз ичига олиши керак.
Алоҳида таъкидланишича, ҳомиладорлик ва туғруқ таътилидаги аёллар тўлов муддатини 10 ойгача узайтириш тўғрисида ариза беришлари мумкин.
Омонатларни кафолатлаш
Ҳужжатга банкларни омонатларни кафолатлаш тизими ҳақида мижозларни хабардор қилишга мажбурловчи янги бўлим киритилди. Банклар маълумотларни стендлар ва веб-сайтда жойлаштириши, шартномалар тузишда ва масофавий хизматлар орқали тақдим этиши керак.
Сайтда «Сизнинг омонатларингиз кафолатланган» ёзуви билан кўринадиган ҳавола бўлиши керак, бу ҳавола Омонатларни кафолатлаш агентлигининг расмий сайтига олиб бориши лозим.
Шартнома имзоланаётганда, маъмур омонатчини стандарт шаклдаги маълумотлар билан таништириши ва унинг имзосини олиши шарт. Масофавий омонат очилган тақдирда, банк шартнома тузишдан олдин ҳужжат билан танишиш имкониятини тақдим этиши керак.
Эслатиб ўтамиз, банк тугатилган тақдирда, ҳар бир омонатчига тўланадиган компенсациянинг умумий миқдори, омонат бўйича ҳисобланган фоизларни ҳисобга олган ҳолда, 200 млн сўмдан ошмайди. Тўлов муддати банкни тугатиш (ёпиш) тўғрисида қарор қабул қилинган санадан бошлаб 20 иш куни давомида бўлади. 2026 йил 1 январдан бошлаб у 15 иш кунигача, 2027 йил 1 январдан бошлаб 7 иш кунигача қисқаради.
2025 йил август ойида Марказий банк кредитлар билан боғлиқ хавфлар бўйича ҳужжат лойиҳасини жамоатчилик муҳокамасига тақдим этган эди. Бунинг сабаби сифатида барча қарз олувчилар кредит мажбуриятларини бажармаслик оқибатларини тушунмаслиги ва Ўзбекистон аҳолисининг қарз юки юқори бўлиб қолаётгани келтирилган.
