Бугунги шиддат билан ўзгариб бораётган, ахборот оқими тинимсиз ёғилаётган дунёда ҳар бир инсон учун муҳим бўлган кўникмалардан бири – танқидий фикрлашдир. Танқидий фикрлаш шунчаки хатоларни топиш ёки ниманидир инкор этиш эмас. Балки, бу мавжуд маълумотларни холисона баҳолаш, улар ўртасидаги боғлиқликларни аниқлаш, асосли хулосалар чиқариш ва қабул қилинган қарорлар учун масъулиятни ўз зиммасига олиш демакдир.
Танқидий фикрлаш – бу фикрлаш жараёни бўлиб, у қуйидагиларни ўз ичига олади:
- Аниқлаш ва тушуниш: Муаммони ёки масалани тўлиқ англаш, унинг турли жиҳатларини ажратиб кўрсатиш.
- Таҳлил қилиш: Мавжуд маълумотларни қисмларга ажратиб, уларнинг ҳар бирини алоҳида ўрганиш, манбаларнинг ишончлилигини баҳолаш.
- Баҳолаш: Маълумотларнинг аҳамиятини, далилларнинг кучли ва заиф томонларини аниқлаш, турли нуқтаи назарларни кўриб чиқиш.
- Хулоса чиқариш: Тўпланган ва таҳлил қилинган маълумотлар асосида мантиқий ва асосли хулосалар шакллантириш.
- Яратиш: Янги ғоялар, ечимлар ёки ёндашувларни ишлаб чиқиш.
- Мушоҳада қилиш: Ўз фикрлаш жараёнини таҳлил қилиш, хатоларни аниқлаш ва келгусида уларни бартараф этиш усулларини излаш.
Танқидий фикрлашнинг аҳамияти:
Танқидий фикрлаш инсон ҳаётининг турли соҳаларида муҳим рол ўйнайди:
- Ўқиш ва ўрганиш: Танқидий фикрлаш талабаларга материални чуқурроқ тушунишга, асосий ғояларни ажратиб олишга ва ўз фикрларини шакллантиришга ёрдам беради. Улар ахборот манбаларини баҳолай оладилар ва ишончли маълумотни нотўғрисидан ажратадилар.
- Касбий фаолият: Кўпгина касблар муаммоларни ҳал қилиш, қарорлар қабул қилиш ва янги ечимларни ишлаб чиқишни талаб қилади. Танқидий фикрлаш мутахассисларга маълумотларни таҳлил қилиш, турли вариантларни кўриб чиқиш ва энг самарали ечимни танлаш имконини беради.
- Кундалик ҳаёт: Танқидий фикрлаш бизга кундалик муаммоларни ҳал қилишда, мантиқий қарорлар қабул қилишда ва турли хил манипуляциялардан ҳимояланишда ёрдам беради. Масалан, рекламанинг таъсирини баҳолаш, молиявий қарорлар қабул қилиш ёки ижтимоий муносабатларни таҳлил қилишда бу кўникма жуда муҳимдир.
- Ижтимоий ҳаёт: Танқидий фикрлаш фуқароларга жамиятда соғлом мунозара олиб бориш, турли хил нуқтаи назарларни тушуниш ва адолатли қарорлар қабул қилишда иштирок этиш имконини беради.
Танқидий фикрлашни ривожлантириш усуллари:
Танқидий фикрлаш – бу машқ қилиш орқали ривожлантириш мумкин бўлган кўникмадир. Қуйидаги усуллар бу борада ёрдам бериши мумкин:
- Савол бериш: Ҳар қандай маълумотга шубҳа билан қаранг ва “нега?”, “қандай?”, “қаерда?”, “қачон?” каби саволларни беринг.
- Турли нуқтаи назарларни излаш: Муаммога фақат бир томондан эмас, балки турли хил жиҳатлардан назар солинг. Бошқаларнинг фикрларини ўрганинг.
- Манбаларни текшириш: Олинган маълумотларнинг ишончлилигини текширинг. Бир нечта манбадан маълумот изланг ва уларни солиштиринг.
- Мантиқий хатоларни аниқлаш: Фикрлаш жараёнида учрайдиган мантиқий хатоларни (масалан, асоссиз умумлаштириш, шахсга ўтиш, соҳта дилемма) аниқлашни ўрганинг.
- Мунозара ва баҳсларда иштирок этиш: Ўз фикрларингизни ифодалаш ва бошқаларнинг фикрларини эшитиш орқали танқидий фикрлаш қобилиятингизни ривожлантиринг. Фақатгина ғалаба қозониш эмас, балки янги нарсаларни ўрганишга ҳам эътибор қаратинг.
- Ўз фикрларингизни ёзиб бориш: Ўз фикрларингизни қоғозга тушириш орқали уларни таҳлил қилиш ва мантиқийлигини текшириш осонроқ бўлади.
- Муаммоларни ҳал қилиш машқларини бажариш: Турли хил мураккабликдаги муаммоларни ечишга ҳаракат қилинг. Бу сизнинг таҳлил қилиш, баҳолаш ва хулоса чиқариш қобилиятингизни ривожлантиради.
- Доимий ўрганиш: Янги билим ва кўникмаларни эгаллаш сизнинг фикрлаш доирангизни кенгайтиради ва танқидий фикрлаш учун зарур бўлган маълумотлар базасини бойитади.
Танқидий фикрлашнинг тўсиқлари:
Танқидий фикрлаш жараёнига таъсир кўрсатадиган бир қатор тўсиқлар мавжуд:
- Тасдиқлашга мойиллик (Confirmation bias): Ўзимизнинг мавжуд эътиқодларимизни тасдиқлайдиган маълумотларни излаш ва қабул қилиш, уларга зид бўлган маълумотларни эса эътиборсиз қолдириш.
- Эмоцияларнинг таъсири: Қарор қабул қилишда мантиқ ўрнига ҳиссиётларга таяниш.
- Гуруҳ фикрига мойиллик (Bandwagon effect): Кўпчиликнинг фикрига қўшилиш, ҳатто агар у асоссиз бўлса ҳам.
- Авторитетга кўр-кўрона ишониш: Мутахассис ёки авторитетли шахснинг фикрини танқид қилмасдан қабул қилиш.
- Маълумотнинг етишмаслиги ёки ҳаддан ташқари кўплиги: Етарлича маълумот бўлмаслиги ёки аксинча, ҳаддан ташқари кўп маълумот бўлиши таҳлил қилиш ва тўғри хулоса чиқаришга халақит бериши мумкин.
- Вақт етишмаслиги: Шошқалоқлик билан қабул қилинган қарорлар кўпинча танқидий фикрлашни четлаб ўтади.
Хулоса қилиб айтганда, танқидий фикрлаш – бу замонавий дунёда муваффақиятга эришиш ва онгли ҳаёт кечириш учун зарур бўлган муҳим кўникмадир. Уни ривожлантириш орқали биз ахборот оқимида адашмай, тўғри қарорлар қабул қилиш, муаммоларни самарали ҳал қилиш ва ўз фикрларимизга эга бўлиш имкониятига эга бўламиз. Доимий равишда машқ қилиш ва ўзимизни англаш орқали ҳар биримиз танқидий фикрлаш санъатини ўзлаштиришимиз мумкин.
