Касбий деформация – бу инсоннинг узоқ вақт давомида муайян касбий фаолият билан шуғулланиши натижасида унинг шахсияти, дунёқараши, муносабатлари ва ҳаттоки хулқ-атворида юзага келадиган ўзгаришлардир. Бу ўзгаришлар кўпинча касбнинг ўзига хос хусусиятлари, иш шароити, касбий муҳити ва доимий равишда бажариладиган вазифалар таъсирида шаклланади.
Касбий деформация фақатгина салбий ҳолат эмас. Баъзи ҳолларда, касб инсонга муайян кўникмалар, билимлар ва ижобий хислатларни сингдириши мумкин. Масалан, шифокорларда эмпатия, масъулият ва тезкор қарор қабул қилиш қобилияти ривожланиши мумкин. Бироқ, кўпинча касбий деформация инсоннинг шахсий ҳаётига, ижтимоий муносабатларига ва умумий фаровонлигига салбий таъсир кўрсатади.
Касбий деформациянинг асосий сабаблари:
- Касбий фаолиятнинг ўзига хос хусусиятлари: Ҳар бир касб ўз талаблари, қоидалари ва стереотипларига эга. Масалан, ҳуқуқшунослар доимий равишда қонунлар билан ишлашга мажбур бўлса, ҳарбийлар қатъий интизом ва буйруқларга итоат қилишга ўрганадилар.
- Иш шароити: Мунтазам стресс, юқори масъулият, ноқулай иш вақти, эмоционал зўриқиш ва бошқа омиллар касбий деформацияни келтириб чиқариши мумкин.
- Касбий муҳити: Касбдошлар билан доимий мулоқот, касбий субкультура ва қабул қилинган хулқ-атвор нормалари шахсга таъсир кўрсатиши мумкин.
- Доимий равишда бажариладиган вазифалар: Такрорланувчи ва монотон иш, муаммоларни ечишнинг бир хил усулларини қўллаш шахснинг фикрлаш тарзини ва муносабатларини ўзгартириши мумкин.
Касбий деформациянинг намоён бўлиш шакллари (мисоллар билан):
- Ҳуқуқшунослар: Доимий равишда қонунлар ва қоидалар билан ишлаш натижасида уларда формализм, танқидий фикрлашнинг кучайиши, бошқаларнинг нуқтаи назарини эътиборга олмаслик, ҳар қандай вазиятга ҳуқуқий томондан ёндашиш каби хусусиятлар шаклланиши мумкин. Улар шахсий муносабатларда ҳам расмий ва қатъий бўлиб қолишлари мумкин.
- Ҳарбийлар: Қатъий интизом ва буйруқларга итоат қилишга ўрганиш натижасида уларда авторитарлик, бошқарувчанлик, мустақил қарор қабул қилишда қийинчиликлар, ҳаётга “ҳарбийча” ёндашув каби хусусиятлар пайдо бўлиши мумкин. Улар оилавий муносабатларда ҳам ўзини бошлиқ каби тутишлари мумкин.
- Ўқитувчилар: Доимий равишда бошқаларни ўқитиш ва тарбиялаш билан шуғулланиш натижасида уларда сабр-тоқат, маъруза қилишга мойиллик, бошқаларни “ўргатиш” истаги, танқидийлик каби хусусиятлар ривожланиши мумкин. Улар шахсий мулоқотларда ҳам “устозлик” қилишга уринишлари мумкин.
- Шифокорлар: Доимий равишда касаллар ва уларнинг муаммолари билан юзма-юз келиш натижасида уларда эмоционал чарчоқ, цинизм, бефарқлик, бошқаларнинг дардларига нисбатан сезгирликнинг пасайиши каби ҳолатлар кузатилиши мумкин.
- Сотувчилар: Доимий равишда маҳсулотни сотиш ва мижозлар билан мулоқот қилиш зарурати туфайли уларда ўзига ишонч, гапиришга усталик, манипуляцияга мойиллик, шахсий муносабатларда ҳам “сотиш”га уриниш каби хусусиятлар шаклланиши мумкин.
- Журналистлар: Доимий равишда янгиликларни излаш ва таҳлил қилиш натижасида уларда шубҳаланиш, сенсацияга интилиш, воқеаларга танқидий ва баъзан циник нигоҳ билан қараш каби хусусиятлар ривожланиши мумкин.
Касбий деформациянинг оқибатлари инсоннинг шахсий ҳаётига, касбий фаолиятига ва ижтимоий муносабатларига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Бундай ўзгаришлар инсоннинг стрессга чидамлилигини пасайтириши, эмоционал соғлиғини ёмонлаштириши, оилавий муносабатларида муаммолар келтириб чиқариши ва касбий фаолиятининг самарадорлигини пасайтириши мумкин.
Касбий деформациянинг олдини олиш ва уни камайтириш учун инсон ўз касбий фаолиятидан ташқари қизиқишларга эга бўлиши, ижтимоий алоқаларни сақлаши, дам олишига етарлича вақт ажратиши, ўз устида ишлаши ва зарурат туғилганда психологик ёрдамга мурожаат қилиши муҳимдир. Касбий деформацияни англаш ва унга қарши курашиш инсоннинг шахсий ва касбий фаровонлиги учун зарурдир.
